Ájiniyaz atíndaǵi nókis mámleketlik pedagogikalíq institutí filologiya fakulteti ájiniyaz atındaǵı nmpi tayarlıq kursınıń «Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı»

Qarajan obrazı. Dástanda Qarajan úlken kúsh iyesi, qarıwlı, er júrekli, qaysar jigit sıpatında súwretlenedi. Ol-Qalmaq eliniń batırı. Aytqanınan qaytpaytuǵın bolǵanlıqtan onı Qarajan qaysar dep ataydı. Alpamıstıń birinshi batırlıq isi Qarajan menen ayqasta bilinedi.
Demek, dástanda AlAlpamıstıń batırlıǵın, palwanlıǵın, dáw júrekligin kórsetiwde Qarajan obrazı baslı orındı tutadı. Dástanda Qarajan obrazı kirgizilmese, Alpamıstıń batırlıq obrazı ashılmay qalǵan bolar edi.
Qarajan jeńilip Alpamıs penen dos boladı. Sońǵılıqta Alpamıstıń jaqsı niyetleri, iygilikli maqsetleri usı Qarajan dostınıń járdeminde iske asadı. Qarajan hesh qashan doslıqqa qıyanet etpeydi. Ol-ádillik hám ádalatlıq tárepdarı. Sonlıqtan Taysha xannıń biybastaqlıǵına, zorlıǵına kónbeydi, oǵan qarsı shıǵadı, Alpamıs tárepli boladı, sebebi onıń isiniń haqlıǵın túsinedi. Qarajan jaǵdaylardan durıs juwmaq shıǵaratuǵın, aq kóńil, hadal jigit. Doslıqtıń shártin bárjay etiw ushın ol aytqanın qılmaǵan, ádil iske qarsı shıqqan balası Dospambetti qara atı menen qosa óltiredi. Házirgi zaman oqıwshısına bul syujet ersi tuyılıwı múmkin. Biraq oǵan tariyxıy kózqaraslardan baha beriw kerek. Áke menen balanıń ayqası, ákesiniń óz balasın óltirip qoyıwı dúńya xalıqları fol`klorı hám ádebiyatında burınnan keń tarqalǵan syujet. Mısalı, Ferdawsiydiń Shahnama dástanında batır Rustem balası Suhrabtı qılıshlap óltiredi, XIX ásir rus jazıwshısı N.V.Gogol`diń Taras Bul`ba povestinde batır kazak Taras Bul`ba satqın balası Andreydi atıp óltiredi. Biraq olardıń óz balaların óltiriwi qanxorlıqtan yaki jeke basınıń mápi ushın emes, ullı gumanistlik (ulıwma insanıylıq) ideyalardıń, ádillik hám ádalatlıqtıń ústemligi ushın iske asırıladı. Qarajannıń óz balasın óltiriw motivi de usınday ideyalar menen aqlanadı. Qarajan qalay bolmasın Barshındı Alpamısqa quwıstırıw maqsetinde kúyip-janadı. Sebebi Barshın tek bası báygige tigilgen bayraq emes, ol gúlli Qońırattıń jat jurtqa ketken ar-namısı, keleshek úmiti. Alpamıs usı ar-namıstı ayaq astı qılmay Qońıratqa qaytarıw maqsetinde Qalmaq eline batırlıq atlanısqa shıǵadı. Orta ásirlik urıwlıq-patriarxallıq dúzimniń tártibi boyınsha atastırılǵan qalıńlıqtı basqa birewdiń kúyewlewi yamasa onı zorlap alıwı kútá ayıp bolǵan. Túrli sebepler menen jatqa ketken qalıńlıǵın qaytarıwǵa urınbaǵan jigit adam esabına alınbaǵan, onıń bul isi namártlik, qorqaqlıq dep bahalanǵan hám barlıq eldiń betine shirkew dep esaplanǵan. Sonlıqtan Alpamıstıń óz qalıńlıǵı Barshındı Qalmaq eline quwdalasıp barıwı-bul ashıqlıq sawdası emes, al el-xalıqtıń ar-namısın tiklew hám bólingen eldi biriktiriw maqseti bolıp esaplanadı. Mine, usınday ádil iske, joqarı ideyalarǵa Qarajan jan-táni menen xızmet etedi. Qarajannıń Alpamısqa sadıqlıǵınıń baslı sebebi de usında.
Dástanda Qarajan obrazı unamlı hám qızıqlı is-háreketleri tiykarında kórkem etip jasalǵan.
Dástanda Qultay baba hám Áshim kál obrazları da unamlı súwretlengen. Olar-ápiwayı shopanlar, miynetkesh xalıq wákilleri, Alpamıstıń tilekleri, oǵan hár tárepleme járdem beredi. Olar miyneti menen kún keshiretuǵın kewli de, qolı da hadal adamlar. Alpamıs keń júrekli, kewli de, qolı da ashıq jomart jigit bolǵanlıqtan Qultay menen Áshimdi umıtıp ketpeydi. Xalıq mápi menen qızıqpaytuǵın, óz qara basınıń mápin, házligin kóbirek oylaytuǵın Taysha xandı qulatıp, ornına qarapayım xalıq ishinen shıqqan Áshimdi xan kóteredi. Bunday syujetler Alpamıs dástanınıń tereń xalıqlıq ideyalar menen suwǵarılatuǵınan dárek beredi. Qultay hám Áshim obrazları satiralıq, yumorlıq usıllarda qollanıw arqalı qızıqlı hám sheber jasalǵan. Dástanda Qultay hám Áshim obrazları Alpamıs obrazın hár tárepleme tolıqtırıp turadı.
Dástannıń baslı ideyasın sáwlelendiriwde Alpamıstıń ákesi Baybóriniń, Barshınnıń ákesi Baysarınıń obrazları itibarlı orın tutadı. Olar úlken mal-múlikke iye Qońırattıń utqasın tutıp turǵan iri feodallar. Esapsız malına másirgen olar el-xalıq táǵdirine, onıń turmıs-tirishiligine bas aylanbaydı, olardı menmenlik, tákabbırlıq sezimleri biyleydi, ózlerin basqalardan joqarı sanaydı. Bolar bolmas nárse ústinde (toyda kókparǵa talasıp) eki bay málellesip, bir birin kórmestey bolıp tarqasadı. Baybóri menen Baysarı arasındaǵı jeke ókpe-giyne bir pútin Qońırat eliniń birligin buzadı, el eki baydıń tárepine ayırılıp bereketi ketedi, ala awızlıq baslanadı. Ózleriniń degenin boldırıw ushın bul baylar hásh nárseden qaytpaydı. Baysarı kókparǵa ókpelep ózine qaraslı eldi shuwlatıp jat-jurt Qalmaqqa kóshedi. Elde qalǵandı maqul kórip, kóshkisi kelmegenlerdi arbaǵa baylap sabaydı. Kóshpeyik dep jalınǵan hayalı Jantilesti de sógip azaplaydı. Baybóri de rayınan qaytıp Baysarıdan keshirim sorap kelmeydi. Bul syujetler tariyxta feodallıq pıtırańqılıq, feodallıq ala awızlıq dep atalatuǵın dáwirdiń haqıyqıy kórkem kórinislerin beredi. Mine, usı ala awızlıqtı saplastırıw dástanda Alpamıs batırdıń enshisine tiyedi. Bunday ullı wazıypanı Alpamıs ózine atastırılǵan nızamlı qalıńlıǵı Gúlparshındı izlew hám elge alıp qaytıw sıltawı menen inabatlı orınlap shıǵadı. Dástanda Baybóri hám Baysarı baylar feodallıq ala awızlıqtıń simvolı sıpatında súwretlenedi.
Dástanda kóbirek háreket etetuǵın unamsız obrazlardıń biri - Qalmaq jurtınıń iyesi Taysha xan. Dástandaǵı jamanlıq islerdiń kópshiligi usı Taysha xan basshılıǵında iske asırıladı. Alpamıstıń nızamlı qalıńlıǵı Gúlparshın sulıwdı xan sarayınıń jarasıǵı etip qoyıw ushın ózi alǵısı keledi. Usı maqsette Alpamıstıń haq isine kóp kesent keltiredi, jamanlıq izinen jamanlıq etedi, hátteki mákkarlıq hám qıyanetlik jolı menen onı zindanǵa bánt etedi. Taysha xannıń jamanlıq islerine onıń onıń jalpıldaqları Kókaman hám Mástan kempir járdem beredi. olar óz qulqının toydırıw ushın jamanlıqtı, mákkarlıqtı qural etip alǵan eki júzli adamlar edi.
Unamsız personajlardıń biri - kelte pám, jigersiz Ultan taz. Alpamıs jeti jıl tiri ǵayıp bolıp ketkende ol jalǵannan jesir dep daǵazalanǵan Gúlparshınǵa úylenip, gúlli Qońırattıń biyligin alıp biylik dáwran súrgisi keledi. Ultannıń túsiniginde elge biylik etiw-bul házlik, waqtı xoshlıq etiw, qatın alıw, toy tamashalaw. Onnan arjaǵına onıń toy bergizedi, altın qabaq attıradı, gúres tuttıradı, at kelte pámi alıspaydı. Aqılı qısqalıǵınan ol biylikti alar almastan Alpamıstıń tegin malın shashıp úlken etip gúmbirlegen shaptıradı. Usı toyda Gúlparshınnıń nekesin qıydırıp hayalıqqa alıwdı oylaydı. Elge biy bolǵanda onıń bilgeni usılar ǵana. Biraq onıń haram niyetleri iske aspaydı. Toy ústine jeti jıllıq ǵayıplıqtan Alpamıs kelip qaladı hám onıń isi kelispey tiyisli jazasın aladı. Ultan taz ádalatlıqtı buzıwshı, qıyanetshi sıpatında súwretlenedi.
Alpamıs dástanınıń kórkemligi. Dástannıń segiz variantınıń ishinde Ógiz jıraw hám Qıyas jıraw variantları syujetiniń ıqshamlıǵı, kompozitsiyalıq jaqtan sheber dúzilisi, kórkem tildiń múmkinshiliklerin keń paydalanıwı, qosıq qurılısınıń jetiskenligi menen ózgeshelenip turadı. Dástannıń syujeti fol`klor poetikasınıń dástúri boyınsha qızıqlı waqıyalardan quralǵan, syujettiń barlıq dástúrli komponentleri saqlanǵan (waqıyanıń baslanıwı, rawajlanıwı, tegine jetiwi, sheshiliwi h.t.b.). Syujetti bayanlawda súwretlew qurallarınıń kóp ǵana múmkinshilikleri ónimli paydalanılǵan (metaforalar, metonimiyalar, teńewler, epitetler, giperbolalar, litotalar h.t.b.). Bulardıń hár biri dástandaǵı obrazlardı jaratıwda hám onıń baslı ideyaların ashıwda tiyisli xızmet atqaradı. Joqarıda, teoriyalıq maǵlıwmatlar bóliminde obrazlarǵa, syujetke, súwretlew qurallarına teoriyalıq anıqlamalar beriwdiń barısında Alpamıs dástanınan tiyisli mısallar keltirilgen. Sonlıqtan bul jerde jáne anıqlamalar, mısallar keltirip qaytalawdıń zárúrligi joq.
Dástannıń shırayın shıǵarıp, kórkemligin arttırıp turatuǵın jaǵdaylardıń biri-bul onıń syujetiniń tiykarınan qosıq penen bayanlanıwı. Shınında da Alpamıs dástanınıń qosıq qurılısı basqa qaharmanlıq dástanlardıń qosıǵınan óziniń jetiskenligi menen ózgeshelenip turadı. Ásirese Qıyas jıraw variantınıń qosıǵı óziniń puqta islengenligi jırawdıń qosıq dóretiwde asa talantlılıǵı menen basqa dástanlardan ústin turadı. Qosıqlarda ses ırǵaqlarınıń (ritm) bir tegis beriliwi, qosıq qatarlarınıń buwın ólshemlerine qatań baǵınıp, bir muǵdarda (7-8-9 yamasa 10-11 buwınlı bolıp) beriliwi, qosıq qatarlarınıń sulıw uyqaslar meen bezediwi, bayanlanatuǵın waqıyalardıń temperamentine, dramatikalıq keskinligine yamasa basqa da jaǵdaylarına qaray qosıq qurılısınıń ózgerip barıwı dástannıń kórkemlik qunın asırıp turadı. Mısalı, Qarajan batırdıń astındaǵı Qara atı Dárbent tawda alǵa baspay tebinlep, úrke beredi, sebebi ol uzaqta kiyatırǵan Alpamıstı, onıń atı Shubardıń dúbirin sezip setem alıp turǵan edi. Qarajan bunı túsinbey, astındaǵı Qara attı qamshılap, oǵan giyneli sózler aytadı.

Mudam jortqanıń ar ma edi, Dushpanlar qurǵan tor ma edi, Kelgenler bizden zor ma edi, Ne kórdiń qara at, ne kórdiń Mingeniń bálent taw ma edi, Kiyatqan bizge jaw ma edi, Kelgenler bizden ǵaw ma edi, Ne kórdiń qara at, ne kórdiń

Maqpaldan tigip dorba isledim, Kishmishten saylap jem berdim, Jemińdi qashan kem berdim, Ne kórdiń qara at, ne kórdiń Aldı edim ol menen, Alpıs tuwar mal menen, Tulpar degen dań menen. Ne kórdiń qara at, ne kórdiń

Dástandaǵı prozalıq bayanlawlardıń da kóteretuǵın kórkemlik júzi bar. Birinshiden, prozalıq bayanlawlar uzın syujetti jıynaqlap beriw ushın xızmet etedi, ekishiden, olar kópshilik orınlarda ápiwayı qara sóz emes, al ritmikalıq proza túrinde bolıp keledi, anıǵıraq aytqanda olar belgili dárejede qosıqqa tartıp, ırǵaqqa iye bolıp keledi, yaǵnıy yarım qosıq formasın iyeleydi. Mısalı: Gúzektiń ayı tuwdı, arqadan suwıq júrdi, kóldiń jiyegi qattı, qubladan kelgen ǵazlar qıyırshıq muz jep, qublaǵa qayttı:
Ayırım orınlarda qaharmanlardıń ishki sezim-tuyǵıları, ruwxiy tolǵanısları lirizm túrinde berilip, obrazlardıń ráńbáráńligi támiyinlenedi. Mısalı:
Atalılar oynaydı eken ellerde,
Atasızlar qoy baǵadı shóllerde,
Kelerme eken ǵayıp bolǵan jan atam,
Aqsham-kúndiz eki kózim jollarda.
Bul atasınan ayra túsken kózi jaslı, ishi dártli jas Jádigerdiń ruwxiy tolǵanısları. Dástanda bunday lirikalıq sheginisler barshılıq. Mısalı, Alpamıstıń Qalmaq jurtına atlanar aldında ata-anası menen jıllı xoshlasıwı, Barshınnıń Bayshubarǵa aytqan xoshamet sózleri, Qultay babanıń Alpamıstı joqlap ay dalada gúńireniwi h.t.b.
Xalıq qosıqlarınıń, qaharmanlıq dástanlardıń kórkemlik ózgeshelikleriniń biri sonda, olarda turaqlı baslamalar, yaǵnıy kórkem qaytalawlar jiyi-jiyi ushırasadı. Qaytalawlar fol`klor poetikasınıń dástúrli belgilerinen bolıp tabıladı. Alpamıs dástanında kórkem qaytalawlardıń kóplegen túrleri qollanıladı. Mısalı Hawa jawsın, rydın kóller sel bolsın, Jıldan jılǵa az dáwletiń mol bolsın, Men jılayman bir qudaǵa zar-zar, bárshemizdi xalıq áylegen biyribar, Shashgenemdi árman menen tarayman, Ózim nashar ne kúnlerge jarayman, Lashın edim qanatımnan qayrıldım, júyrik edim, doynaǵımnan mayrıldım, Qarqaram bar bul basımda shoqtan shoq, Men jılayman jaratqanǵa qayǵım kóp h.t.b. Olardıń hár birinde tereń sezimler berilip, olar qaharmanlardıń ishki dúńyasın ashıwǵa járdemlesedi.
Juwmaqlap aytqanda Alpamıs dástanı qaharmanlıq dástanlardıń ishinde, óziniń ideyalıq hám kórkemlik dárejesiniń joqarılıǵı menen, tereń xalıqlıǵı menen, xalıq arasına kútá keń tarqalıwı menen ózgeshelenip turadı. Sonıń ushın da Alpamıs - qaraqalpaq xalqınıń eń súyikli dástanlarınıń biri.