Ájiniyaz atíndaǵi nókis mámleketlik pedagogikalíq institutí filologiya fakulteti ájiniyaz atındaǵı nmpi tayarlıq kursınıń «Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı»

«ALPAMÍS»  DÁSTANÍ
Qaraqalpaq xalqı dástanlarǵa oǵada bay xalıqlardıń biri. Solardıń ishinde «Alpamıs» dástanı ayrıqsha orın iyeleydi. Bul dástan barlıq jırawlardıń repertuarında bolǵan. Jáne kópshilik qazaq, ózbek, bashqurt, tatar, altay sıyaqlı xalıqlardıń arasında da keńnen taraǵan. Dástan óziniń tereń xalıqlıǵı menen ayrılıp turadı. Sonlıqtan da xalıq bul dástandı súyip tıńlaǵan, onı ideyası, kórkemlik ózgesheligi, syujetlik qurılısı, unamlı obrazlardıń xalıq birligi ushın islegen gúresleri xalıqtıń júreginen keńnen orın alǵan. Dástannıń ideyası bólinip ketken ruw, qáwimlerdi biriktiriw, pútin bir tutas el, xalıq bolıp jámlesip jasaw ideyasın alǵa súredi. Bunnan tısqarı dástanda sırt el basqınshılarınan ǵárezsiz jasaw, basqınshılıqtı qaralaw, adamgershilikti, doslıqtı qádirlew sıyaqlı pazıyletler joqarı bahalanadı.
«Alpamıs» dástanında da barlıq eposlardaǵı sıyaqlı xalıq idealındaǵı unamlı obrazlar menen birge, olarǵa qarama-qarsı basqınshı, jawız unamsız kúshler arasındaǵı gúres sóz etiledi. Dástannıń bas qaharmanı - Alpamıs. Ol kútá jas waqtınan-aq batırlıǵı menen kózge túsedi. Jalǵız ózi jat elde júrgen Gúlparshındı alıp qaytıw ushın qıyınshılıqlardan, jat eldegi dushpanlardan qorqpastan qalmaq jurtına atlanadı. Onıń ushın ózine múnásip tulpar Bayshubardı tańlay biledi hám kóp jılqınıń ishinen quyrıǵınan uslap toqtatadı, onı ózine baǵındırıp, minip aladı. Altı kúnshilik jolda kiyatırǵan Alpamıstıń Bayshubar atınıń tuyaǵınıń sestinen jata almaǵan Qarajannıń hawlıǵıwı, atınıń qorqıp, seskeniwi, Alpamıstıń batırlıǵınan derek beredi. Dárbent jolda jatırǵan Qarajan menen Alpamıstıń ushırasıp gúreske túsiwi, qalmaq eliniń ataqlı batırı Qarajan menen gúresip, onı jeńiwi asqan palwanlıqtıń, batırlıqtıń belgisi esaplanadı. Sebebi Qarajan da qalmaqlardıń eń kúshli, batırı, Tayshıxan patshanıń barlıq láshkerlerine jalǵız ózi teń keletuǵın batır. Bul ushırasıwda Alpamıs mártliktiń úlgisin kórsetedi. Ol hesh qorqpastan, birinshi gezekti Qarajanǵa beredi. Onnan Alpamıs basım kelip gúreste jeńedi. Dástanda Alpamıs obrazındaǵı batırlıqqa qosımsha adamgershilik, miyrimlilik qásiyetler de bar. Ol dárbent jolda Qarajannıń ústinen jeńiske eriskennen soń, keshirim berip, mártlik etedi. Jeńilgen Qarajan menen dos boladı. Bul doslıq eki el arasındaǵı doslıqtıń kórinisi boladı. Óziniń Bayshubar atın Gúlparshınǵa belgi, dálil sıpatında kórsetiwge soraǵan Qarajanǵa hesh ekilenbesten tulpar atın isenip tapsırıp jiberedi. Bul bir tárepten doslıqqa sadıqlıqtı, isenimdi bildirse, ekinshi tárepten batırdıń isengishligin, ańqawlıǵın bildiredi.
Alpamıs kóp qıyınshılıqlar menen qalmaq eline kóship ketken qalıńlıǵı Gúlparshındı jat eldegi dushpanlarınan qorqpastan, altı ayshılıq joldan jalǵız ózi alıp qaytadı hám gózlegen maqsetine erisedi. Alpamıs bunnan soń qalmaq jurtına ekinshi ret atlanıs jasap, jalǵız ózi Tayshıxannıń esap-sansız kóp láshkerine qarsı urıs júrgizip, ózin zindannan qutqarıwǵa sebepshi bolǵan shopan Áshimdi qalmaq eline patsha etip qoyadı. Bul Alpamıstıń óz wádesiniń ústinen shıǵıwı edi. Soń qalmaq eline kóship ketken xalqın óz eline qaytarıp alıp qaytadı. Bunnan batırdıń óz ruwın, óz xalqın birlestiriwge umtılıwı ayqın kórinedi.Solay etip, dástanda Alpamıs obrazı batır, palwan, mergen, sheber sazende, dostına miyrimli, haq kewil, hadal niyetli etip súwretlenedi. Onıń obrazındaǵı bul sıpatlar xalıqtıń kútken ármanına muwapıq jasalǵan. Óz elin jawdan qorǵaytuǵın batır, er júrekli bala bolsa eken degen xalıqtıń ármanınıń sáwlesi.
Dástandaǵı unamlı obrazlardıń biri Gúlparshın obrazı. Gúlparshın dástanda hámmesinen burın batırǵa ılayıqlı ómirlik joldas, asqan aqıllı hám zeyinli etip kórsetiledi. Ol óziniń tuwǵan jerin shın júrekten súyedi. Gúlparshınnıń ákesi Baysarı qudası Baybóri menen ókpelesip, óz eli Baysındı taslap qalmaq eline kóship baratırǵanda, Gúlparshın anası menen birge ákesiniń tuwılǵan jerin taslap, basqa jurtqa ketiwine qarsılıq bildiredi. Ol tuwılıp ósken jeri Baysın elinen ayrılǵanına qattı qayǵıradı, óz eline bolǵan súyiwshilik, xoshlasıw sózlerin aytadı. Onıń ózine tán artıqmash bir minezi -aldaǵını sezgirlik, zeyinlilik hám tapqırlıq penen biliwi. Ol óziniń aqıllılıǵı menen eń qıyın jaǵdaylardan qutılıw jolın tabadı. Gúlparshın sonıń menen birge, óz sózinde turatuǵın, bergen wádesinen taymaytuǵın, turaqlı etip kórsetiledi. Ol óziniń dushpanlarına bergen wádesin de aqlap shıǵadı. Mısalı, Alpamıs Tayshıxannıń eline kelip Gúlparshındı óziniń eline alıp qaytpaqshı bolǵanda, Gúlparshın Alpamısqa Tayshıxan hám Qarajannıń jibergen adamlarınıń aldında wáde etkenligin hám usı wádesin orınlamaǵansha qaytpaytuǵının bildiredi. Gúlparshın batırdıń tek súygen yarı ǵana emes, sonıń menen birge ol qıyınshılıq jaǵdayda batırǵa óziniń aqılı menen kómek beretuǵın aqılgóy dostı da boladı.
«Alpamıs» dástanında usınday unamlı obrazlar menen qatar unamsız obrazlar da orın alǵan. Olar qalmaq patshası Tayshıxan, Ultan qul, Mástan kempir taǵı basqalar. Olar dástanda kúshli jek kóriwshilik penen súwretlenedi. Dástanda Tayshıxan patsha ádilsizlik, zulımlıqtıń belgisi sıpatında háreket etse, onıń qorrandozı, Mástan kempiri, jaǵımpaz wázirleri zulımlıqtı iske asırıwshı qurallar sıpatında jumsaladı.