Ájiniyaz atíndaǵi nókis mámleketlik pedagogikalíq institutí filologiya fakulteti ájiniyaz atındaǵı nmpi tayarlıq kursınıń «Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı»

Syujet. Bul termin frantsuz tilindegi sujet sózinen alınıp, sózlik mánisi boyınsha nárse, mazmun degendi ańlatadı. Syujet bul kórkem shıǵarmada súwretlenetuǵın waqıyalardıń, personajlardıń is-háreketleriniń belgili bir tártipke túsken dizimi yamasa jıynaǵı. Syujet personajlardıń kórkem obrazların jaratıw ushın hám shıǵarmanıń baslı ideyasın beriw ushın qollanıladı. Syujettiń rawajlanıwı ushın personajlardıń is-háreketleri súretlenedi, ruwxiy dúńyası, xarakteri sáwlelenedi.
Xalıq dástanlarındaǵı syujetlerde waqıyalar menen personajlardıń is-háreketleri bir tártipte, izbe-iz, basqıpa-basqısh rawajlanadı. Bunday syujetlerde hár bir basqıshtı belgileytuǵın elementleri, bólekleri boladı. Tómende syujettiń quram bóleklerine anıqlamalar beriledi.
Ekspozitsiya bóliminde waqıya baslanǵanǵa shekemgi jaǵday, sharayat súwretlenedi, waqıyaǵa qatnasatuǵın personajlar, waqıya bolǵan waqıt hám orın menen tanıstırıladı. Mısalı, Alpamıs dástanında waqıya baslanbastan burın Jiydeli Baysın eli, eki dos Baybóri hám Baysarı hám olardıń qostarları menen tanıstırıladı.
Waqıyanıń baslanıwı yamasa waqıyanıń túyini. Ekspozitsiyadan sońǵı bólim. Onda waqıyanıń baslanıwına túrtki bolatuǵın jaǵdaylar súwretlenedi hám waqıyanıń bunnan bılay rawajlanıwına jol ashıp beriledi. Alpamıs dástanında Baybóriniń ullı bolıp toy beriui Baysarı menen málellesiui hám Baysarınıń ókpelep Qalmaq eline kóship keliwi syujettiń bunnan bılay rawajlanıwına jol ashıp beredi.
Waqıyanıń rawajlanıwı. Óz jóni menen hár tárepleme rawajlana baslaydı kólemi keńeyiwi. Personajlardıń qarım qatnasları shiyelinisedi óz ara gúresleri súwretlenedi nátiyjede olardıń xarakteri qáliplesip obrozlarınıń baslı tárepleri ashıladı shıǵarmanıń baslı ideyaları ayqınlasadı. Mısalı Alpamıs dástanında waxıyanıń rawajlanıwı Alpamıstıń qalmaq jurtına Barshındı izlep ketiwi Qarajan menen bellesiwi qalmaqlar menen soqlıǵısıwı sıyaqlı hádiyseler menen belgilenedi.
Waqıyanıń rawajlanıw shıńı (kulminatsiya hám sheshimi). Waqıyalardıń keń hám hár tárepleme rawajlanıwı nátiyjesinde personajlar arasındaǵı qarama-qarsılıq (konflikt) sheshiledi syujettiń rawajlanıwı ayaqlanadı. Sol Alpamıs dástanınıń ekinshi bóliminiń ayaǵında jeti jıllıq sergizdanlıqtan soń Tayshaxandı jeńip Baysınǵa qaytadı eldegi biybastaqlıqqa tıyım salıp onıń basshısı Ultan tazdı jazalaydı elde tártip ádalatlılıq ornatadı óz maqsetine erisedi. Waqıyanı bunnan soń da rawajlandıra beriw óz mánisin joǵaltadı. Shıǵarmanıń kótergen máselesi probleması ideyası kulminatsiyada hám finalda tolıq ashıladı. Biraq syujet barlıq shıǵarmalarda usınday tayar keste menen rawajlana bermeydi.
Kóplegen shıǵarmalarda ásirese házirgi zaman realistlik metodı menen jazılǵan shıǵarmalarda syujettiń joqarıda keltirilgen tártibi saqlana bermeydi olarda syujet Erkin rawajlanadı geyde aldı menen waqıyanıń sheshimi berilip rawajlanıwı onnan keyin beriledi.
Sonıń menn birge shıǵarma syujetinde onıń kompozitsiyasında prolog hám epilog sıyaqlı komponentlerde qatnasıwı múmkin.Prolog (grek tilindegi kiris sóz alǵı sóz degennen alınǵan) Negizgi syujet baslanbastan aldın usı shıǵarma hám onıń maqseti tuwralı aytıp beriw. Mısalı Berdax Aqmaq pasha dástanınıń basında shıǵarmanı jazıwǵa túrtki sebepshi bolǵan jaǵdaylar tuwralı bayan etedi.