Ájiniyaz atíndaǵi nókis mámleketlik pedagogikalíq institutí filologiya fakulteti ájiniyaz atındaǵı nmpi tayarlıq kursınıń «Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı»

LIRO-EPIKALIQ DÁSTANLAR

Qaraqalpaq xalıq dóretiwshiliginde batırlıqtı jırlaytuǵın epikalıq dástanlar menen birge kóp ǵana liro-epikalıq janrdaǵı dástanlar da bar. Olarda qaharmanlıq dástanlardaǵıday batırlıq isler, gúres tutıw, sawash kórinisleri súwretlenbeydi, al bir birin essiz súygen jaslardıń shiyelenisken táǵdirleri ayralıq azapları, saǵınısh sezimleri beriledi. Sonıń ushın bunday dástanlardı qaraqalpaq fol`klorında ashıqlıq dástanları dep júritedi, al xalıqaralıq ádebiy terminologiyada romanikalıq poemalar dep ataydı. Olardıń syujetleri shiyelenisken, qıyırman-shıyırman epikalıq waqıyalarǵa tolı bolıp keledi. Sonıń menen birge ashıqlıq dástanlarda súyisken jaslardıń júrek sezimleri, ayralıq, saǵınısh zardabınan payda bolǵan ruwxiy halatlar, kewil dártleri tereń lirizm menen beriledi. Demek, ashıqlıq dástanlarda waqıyalar epikalıq jol menen bayanlanadı hám qaharmanlardıń júrek sezimleri, ruwxiy halatları tereń lirizm menen beriledi eken. Usı belgilerine qaray ádebiyattanıw hám fol`klor iliminde ashıqlıq (romanikalıq) dástanlardı liro-epikalıq dástanlar yamasa liro-epikalıq poemalar dep ataydı. Ashıqlıq dástanlardı baqsılar atqaratuǵın bolǵan yamasa jeńil namalarǵa salıp qıssaxanlar oqıytuǵın bolǵan. Olardı XIX ásirde jasaǵan qaraqalpaq baqsıları Aqımbet baqsı menen Muwsa baqsıdan baslap XX ásirde jasaǵan Qarajan baqsı Qabulov, Japaq baqsı Shamuratov, Eshan baqsı Qospolatov, Ámet baqsı Tariyxovlar xalıq arasında ómir boyı aytqan. Qaraqalpaq xalqı arasında keń tarqalǵan ashıqlıq dástanlarınan Ǵárip ashıq, Sayatxan-Hamra, Ashıq Nájepti atap ótiwge boladı.

Ǵárip ashıq dástanı

Ǵárip ashıq - qaraqalpaq xalqınıń súyip tıńlaytuǵın dástanı bolǵan. Qaraqalpaq baqsılarınıń nama biliw dárejesi, ashıqlıq dástanların atqarıw sheberligi usı Ǵárip-ashıq dástanı menen ólshengen. Shınında da Ǵárip-ashıq dástanı óziniń ideyalıq mazmunı, syujetlik hám kompozitsiyalıq pisikligi, kórkemlik dárejesi, qosıqlarınıń lirikalıq tereńligi hám názikligi boyınsha ádewir ózgeshelenip turadı. Dástannıń ishindegi lirikalıq qosıqlardıń xalıq kewline jaqqanı sonshelli, olardıń kópshiligi dástannan ajıralıp, óz aldına xalıq qosıqlarına aynalıp ketken. Mısalı, Bes jıldı boldı ayra tústim yarımnan, Dártińnen, Yardıń gúli keldi, ózi kelmedi, Keler sallana, sallana, Ǵáribim, Sánemjan, Nigarım, Sen yar ketkeli h.t.b. qosıqlar ashıqtıń júrek sezimlerin, kewil dártlerin beredi. Olar házir de dástannan bólek xalıq qosıqları retinde xalıq namalarına salıp toylarda, zıyapatlarda, teatr saxnasında atqarıla beredi.

Ǵárip-ashıq dástanı jazıwshı X.Tájimuratov tárepinen baspaǵa tayarlanıp, 1960-jılı qaraqalpaq tilinde birinshi mártebe basıp shıǵarıldı. Sońınan 1985-jılı Qaraqalpaq fol`klorı kóp tomlıǵınıń qatarında qayta basıldı.

Ǵárip-ashıq dástanınıń tarqalıw geografiyası kútá kóp ellerdi, xalıqlardı óz ishine qamtıydı. Dástan bir qatar ilimpazlardıń izertlewine qaraǵanda XVI ásirde jazba túrde dóregen, sońınan xalıq arasına awızsha tarqalıw barısında jámáátlik dóretiwshiliktiń shıǵarmasına aynalıp ketken. Dástan Kishi Aziya túrkleri arasında yamasa İrandaǵı Tabriz átirapında dáslepki márte payda bolǵan, keyninen basqa xalıqlarǵa tarqalǵan dep shamalanadı. Bul dástan Kavkaz xalıqları bolǵan azerbayjanlarda, gruzinlerde, armenlerde, kabardinlerde, İran azerbayjanlarında, Bolgariya túrklerin Orta Aziya xalıqları túrkmenlerde, ózbeklerde, qaraqalpaqlarda keń tarqalǵan, olardıń hár biriniń milliy dástanı bolıp ketken. Fol`klorshı alımlar Q.Ayımbetov, Q.Maqsetovlardıń shamalawı boyınsha Ǵárip-ashıq dástanın qaraqalpaqlar qońsılas túrkmenlerden hám Xorezm ózbeklerinen XVIII ásirden baslap ózlestirgen, XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırlarınıń, qıssaxanlarınıń, baqsılarınıń qayta islewi, atqarıwı nátiyjesinde qaraqalpaq xalqınıń milliy dástanına aynalǵan.

Ǵárip-ashıq dástanınıń bslı ideyası - insanǵa tán hasıl sezimlerdiń biri bolǵan muhabbattı ulıǵlaw, muhabbatqa sadıqlıqtı, yarǵa opadarlıqtı, tańlaw erkinligin jırlaw. Dástan orta ásirlik rawajlanǵan feodalizm dáwirinde qala turmısı sharayatında payda bolǵan. Bunday sharayatlarda insannıń jeke ózligin ańlaw háreketi, jeke táǵdirge qızıǵıwshılıǵı artadı. Bul jaǵday qaharman táǵdirin, obrazın úlken tariyxıy waqıyalar fonında emes, al qaharmannıń jeke basınan keshirgen qıyırman-shıyırman waqıyaları, shiyelenisken táǵdirleri, onıń jeke ishki sezimleri arqalı beriwdi talap etedi. Al jeke táǵdirdi súwretlewde muhabbat, ashıqlıq temasın paydalanıw eń qolaylı usıl. Liro-epikalıq dástanlarda tiykarınan ashıqlıq temasınıń sáwleleniwi, mine, usınday tariyxıy-estetikalıq talaplardan kelip shıqqan.

Egerde qaharmannıń dástanlarda batır pútin urıwdıń, qáwimniń mápi, ar-namısı ushın gúresetuǵın bolsa, liro-epikalıq dástanlarda ashıq jeke insanǵa tán huqıqlar ushın, muhabbat hám tańlaw erkinligi ushın gúresedi. Sonlıqtan dástanda shaxs huqıqları, onıń súyiw, tańlaw erkinligi ulıǵlanadı, olarǵa kesent keltiretuǵın, olardı basıp taslawǵa háreket etetuǵın eski feodallıq uǵımlar, tártipler, dástúrler ayawsız qaralanadı. Mısalı, dástanda bir birin shın súygen, bir birine hadaldan berilgen Ǵárip penen Shasánemniń muhabbatı, olardıń keń hám gózzal ruwxiy dúńyası úlken poetikalıq kúsh hám yosh penen jırlanadı. Al patsha Shaabbaz hám onıń átirapındaǵılar Ǵárip penen Shasánemniń sónbes muhabbatın tán alǵısı kelmeydi, onı kúsh penen taplap taslaǵısı keledi. Olardıń bul háreketi dástanda unamsız súwretlenedi.

Dástannıń syujeti. Waqıyalar erte zamanlarda Diyarbákir, Álepshırwan, Baǵdad qalalarında bolıp ótedi. Diyarbákir sháhárinde Shaabbaz degen patsha hám Hásen degen wázir bir biri menen dos boladı, eldi birlikte basqaradı. Ekewi de biyperzent edi, quda berip Hásen ullı, Shaabbaz qızlı boladı. Doslar aqlay quda boladı. hásen wázir Allanıń amanatın tapsırıp, tosınnan qaytıs boladı. Balalar ósip, eseygen waqıtta Hásenniń hayalı Abadan balası Ǵáripke Shaabbazdıń qızı Shasánemdi burınǵı kelisim boyınsha sorap baradı. Shaabbaz wádesinen tayıp Abadandı quwıp jiberedi. Biraq Ǵárip penen Shasánem mektepte oqıp júrgen kúnlerden-aq birin biri shın júrekten súyetuǵın edi. Ǵáripke kemlik kelip uzaq bir awıldı bes jıl kisi malın baǵıwına tuwra keledi. Bes jıllıq ayralıq ashıqtıń júrek-bawırın ezedi, ol óziniń hám ruwxiy hám jismaniy shekken azapların mal sońında qosıq etip aytıp júredi.

Bes jıldur siynemde kópdur ármanım,

Shıǵar boldı tánnen bul shiyrin janım,
Keshe-kúndiz pikirim senseń jananım,
İlájim joq, yarǵa bara bilmedim.
Ǵárip mal baǵıwdı qoyıp, qalay bolmasın Sánemdi bir kóriwdi, onıń menen diydarlasıwdı ózine maqset etip qoyadı. Diyarbákirge kelip ózin qul bazarǵa saladı. Shasánem onı qul sıpatında satıp alıp jasırın birge boladı. Bul jaǵday bilinip, Ǵáripke qáwip tuwǵanlıqtan, ol saraydan qashıp uzaqtaǵı Álepshırwan qalasına ketedi. Bunıń arasında Ǵárip penen Shasánemniń basınan túrli dramatikalıq waqıyalar keshedi. Shaabbaz qızı Shasánemdi onıń tilegine, Erkine qaramay bir eldiń patshası Shawaletke (kitabıy tilde Shax Valid) nekelep bermekshi boladı. Ǵáripti shın júreginen súyetuǵın Shasánem kútá qıyın jaǵdayda qaladı. Orta ásirlik feodallıq jámiyettiń tártipleri boyınsha ul-qızdı úy qılıw máselesi olardıń erkinen tısqarı tek atası ǵana sheshetuǵın edi. Usı tártipke muwapıq atasınıń sheshimine qarsı kele almaǵan Shasánem hiylekerlik jol tańlaydı. Ol Shawalet meni alatuǵın bolsa, jeti ay dawamında toy bersin, dep shárt qoyadı. Shawalet qayıl boladı. Shasánem Álepshırwanda júrgen Ǵáripke óz jaǵdayların dosları Gúlnáhál (Aqsha apa) hám Ázberxoja arqalı xabarlaydı. Ǵárip Diyarbákirge qaray payıw-piyada jolǵa shıǵadı. Onı pirler qollap hap zamette Diyarbákir eline jetkerip taslaydı. Ǵárip ózin bildirmey músápir súwretine kirip, Shawalettiń gúmbirlegen toyına keledi. Sánem otırǵan bálent kóshkiniń astına kelip ashıqlıq qosıqların kámine keltirip aytadı. Sánemniń sadıqlıǵın sınap kóriw ushın Xanzadanı xan alsa, Murat degen sol bolar// Shaxnı taslap menińdeyin biysharanı neterseń dep túyreme qosıq aytadı. Sánem Ǵáripti tanıp, oǵan juwap qosıq aytadı:
Esit Ǵárip, arzı bilán zarımdı,
Seniń kelgenińdi bilá bilmedim.
Tark áyledim namıs bilán arımdı,
Seniń kelgenińdi bilá bilmedim.
Toy sońınan kelip, kóshkim astına,
Dóhmet áylep taslar Ǵárip ústine,
Kóshki ústinde taqat qıla bilmedim.
Usı qosıqtan soń Ǵárip penen Shasánem dásme-dás aytısadı. Axırında Sánem bálent kóshkiden Ǵáripke ózin taslaydı. Súygen yarım jerge qulap jazım boladı, dep Janı qalmaǵan Ǵárip Óziń bolǵıl pármana, aman jetker yarımdı dep qudaǵa jalbaradı. Onıń tilegi qabıl bolıp, pirler qollap Sánem kóshkiden pál-pállep kelip Ǵáriptiń qushaǵına qonadı. Bulardıń shın ashıqlar ekenligine qayıl qalǵan xalıq, ashıqlarǵa júrim tileydi. Sánem menen Ǵáriptiń bir birine sadıqlıǵına hayran qalǵan shawalet jomartlıq etip Sánemnen keshedi hám ullı patshalıq toydı Ǵárip penen Shasánemgiń toyı dep daǵazalaydı. Shawalettiń mártligine razı bolǵan Ǵárip qarındası Gúljamaldı Shawaletke nekelep beredi. Ashıqlar maqset-muradına jetedi.