Ájiniyaz atíndaǵi nókis mámleketlik pedagogikalíq institutí filologiya fakulteti ájiniyaz atındaǵı nmpi tayarlıq kursınıń «Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı»

Fantastikalıq (qıyalıy) súwretlewler miflerdiń, erteklerdiń tiykarǵı shártlerinen bolıp esaplanadı. Grekshe phantastica-qıyallaw degen sózden alınǵan. Real turmısta joq qıyalıy nárselerdiń, túsiniklerdiń, waqıyalardıń, maqluqatlardıń, bálematlardıń obrazlarınıń beriliwi fantastikalıq yamasa qıyalıy súwretlewler dep ataladı. Mısalı, erteklerdegi ashıl dasturxan, ushar gilem. Sıyqırlıqtıń kúshi menen adamnıń tasqa, haywanǵa h.t.b. nárselerge aynalıwı fantastikalıq oy-pikirdiń jemisi. Miflerdegi adamnıń, haywanlardıń payda bolıwı haqqındaǵı áńgimeler, tábiyat qubılısları, aspan deneleri tuwralı sada túsinikler dúńya tuwralı fantastikalıq pikirlewdiń nátiyjesinde payda bolǵan.
Fantastikalıq súwretlewler jazba ádebiyatta da keń qollanıladı. Biraq olar ilim hám texnikanıń jetiskenliklerine súyendiriledi. Dúńya ádebiyatında fantastikalıq súwretlewler óz aldına janr dárejesine kóterilgen. Mısalı, Angliya jazıwshıları Tomas Mordıń (1478-1535), Utaniya, Djonatan Svifttiń (1667-1745) Gulliverdiń sayaxatları, Gerbert Uellstiń (1866-1946) Waqıt mashinası, Kórinbeytuǵın adam, Frantsiya jazıwshısı Jyul` Vernniń (1828-1905) Jerden Ayǵa, Kapitan Granttıń balaları, rus jazıwshısı Aleksandr Belyaevtiń (1884-1942) Adam-amfibiya romanları fantastika janrınıń úlgileri bolıp tabıladı. Qaraqalpaq ádebiyatında İ.Yusupovtıń Máńgi bulaq poemasında fantastikalıq súwretlewler mol qollanılǵan, S.İsmaylovtıń Júrek galaktikası romanı hám basqa da shıǵarmaları fantastika janrında jazılǵan.
Biraq ádebiyattanıw iliminde fantastika menen fantaziyanı ajıratıp túsindiredi. Fantastika tuwralı joqarıda aytıldı. Al fantaziya bolsa jazıwshınıń dóretiwshilik uqıbı, oylaw, qıyallaw, toqıw, súwretlew uqıbı bolıp tabıladı. Mısalı, shıǵarma qatnasıwshılarınıń júris-turısın, minez-qulqın, portretlerin, túrli sharayatlardı jazıwshı ózi toqıp shıǵara beriwi múmkin, biraq olar turmıstan uzaqlap ketpeydi. Al fantastika turmısta bolmaytuǵın nárselerdi súwretleydi. Sonlıqtan fantaziya hár qanday kórkem shıǵarmada qatnasadı, onısız obraz jaratılmaydı.
Kórkem obraz. Kórkem ádebiyat hám fol`klor shıǵarmalarında sırtqı aralıq qalay bolsa solay fotosúwrettey etip kórsetilmeydi, al turmıs haqıyqatlıǵı qayta islenip, kórkem obrazlar arqalı sáwlelenedi. Egerde shıǵarmada turmıs materialları, waqıyalar, adamlar qurǵaq bayanlansa, onda shıǵarma ápiwayı, jansız maǵlıwmatnama dárejesinde qalıp qoyadı. Kórkem shıǵarma bolıw ushın sol turmıs materialları, waqıyalar, adamlar, olardıń oy-pikirleri, ishki sezimleri túrli boyawlar menen kórkemlep beriliwi shárt, basqasha aytqanda súwretlenip atırǵan nárseniń dál kóshirmesi emes, al kórkem obraz ajıratılıwı shárt.
Kórkem shıǵarmada qatnasıwshı adamlardıń júris-turısı, minez-qulqı, túr-túsi (portreti), ishki dúńyası kórkemlep súwretlenedi. Qatnasıwshı adamlardı ádebiyattanıw iliminde túrlishe ataydı: personajlar, qaharmanlar, bas obrazlar, ekinshi dárejeli obrazlar, xarakterler, tiplik obrazlar.
Jańa dáwirdegi kórkem ádebiyatta obraz jasaw biraz quramalasqan. Qatnasıwshı adamlardıń obrazların jaratıw olardıń jeke xarakterli arqalı iske asırıladı, yaǵnıy, hár bir qatnasıwshınıń obrazı basqalardı qaytalamaytuǵın jeke minez-qulqı, júris-turısı, is-háreketleri, ishki dúńyası, sırtqı portreti arqalı ashıp beriledi, bir sóz benen aytqanda onıń jeke xarakteri jaratıladı.
Fol`klorlıq shıǵarmalarda obraz jasaw biraz ápiwayı usıllarda iske asırıladı. Obrazlar qarama-qarsı eki boyaw menen: unamlı hám unamsız bolıp jaratıladı. Bir obrazǵa tutas bir sotsiallıq topardıń, adamlar xarakteriniń, pútin bir xalıqtıń ózgeshelik belgileri jámlengen boladı. Sonlıqtan fol`klor obrazları jıynaqlanǵan obrazlar bolıp keledi. Mısalı, Alpamıs dástanında Alpamıs obrazı orta ásirlik dáwirdegi urıwlıq-patriarxallıq jámiyettiń kópshilik belgilerin, úrp-ádetlerin, al Mástan kempir, Taysha xan, Ultan taz adamgershilik ólshemlerine qayshı keletuǵın qásiyetlerdi ózlerinde jámleydi.