Ájiniyaz atíndaǵi nókis mámleketlik pedagogikalíq institutí filologiya fakulteti ájiniyaz atındaǵı nmpi tayarlıq kursınıń «Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı»

Ǵárip hám Shasánem obrazları. Dástannıń syujeti usı eki bas qaharmannıń baslarınan keshirgen qıyırman-shıyırman waqıyalar negizinde rawajlanadı. Usı eki obraz tiykarında dástannıń baslı ideyası beriledi, yaǵnıy adamzatqa tán bolǵan hasıl qásiyetlerdiń biri bolǵan muhabbat ulıǵlanadı. Ǵárip penen Shasánemniń barlıq kúsh ǵayratı, sana-sezimi, aqıl-oyı hadal muhabbatqa baǵıshlanǵan.
Ǵárip óz atası Hásen wázir ólgen soń sotsiallıq jaǵdayı tómenlep, joqshılıq, kámbaǵallıq basına túsedi, kisi malın baǵıp kúneltedi. Biraq Ǵárip qansha qıyınshılıqlardı, azap-axıret, joqshılıq, ayralıq, jat jurtlarda sergizdanlıqtı basınan keshirsede óz muhabbatınan bezip ketpeydi, Sánem dep jasaydı, Sánem ushın shiyrin janınan keshiwge de tayar turadı. Sebebi, ol óz ómiriniń mazmunın Sánemge qosılıwda dep biledi. Ǵárip-óz muhabbatı ushın, ar-namısı ushın qara kúshlerden qorıqpay gúresetuǵın dáw júrek jigit. Biraq ol qaharmanlıq dástanlardaǵı batırlarday astına at minip, ústine sawıt kiyip, keynine oq jay asıp, qolına qılısh, nayza alıp sawash maydanında gúrespeydi. Ǵárip-júregin ashıqlıq atı shalǵan, duwtarınan naması tógidgen, tilinen ájayıp qosıǵı tógilgen xosh hawaz, sazende, ónerpaz jigit. Ol ashıǵı Sánemdi dúńyadaǵı hámme nársedende joqarı qoyadı. Hár kimniń óz súygen yarı bolsa, sonı eń jetiskenlik dep biledi.
Bársheniń muradın bir alla bersin,
Hár kim yarı menen oynasın kúlsin,

Hár kim mútáj bolsa, alsın, bay bolsın,

Maǵan zar kerekmes, diydar kerekdur.

Ǵárip kóp ǵana qıyınshılıq jaǵdaylardı óziniń sazendelik, goyendelik (qosıq aytıw) óneri menen jeńip shıǵadı. Ǵárip batırlıq dástanlardaǵı Alpamıs, Qoblan sıyaqlı urıwdıń, qáwimniń yamasa pútin bir xalıqtıń arı, mápi ushın gúrespeydi, al óziniń hadal muhabbatı ushın, sol muhabbatqa, yaǵnıy súyiwge, súygiligin tańlawǵa bolǵan insanıylıq huqıqı ushın jan-táni menen gúresedi. Sonlıqtan da Ǵáriptiń qaysı urıwdan, hátteki qaysı xalıqtan ekeni tuwralı aytılmaydı, oǵan ulıwma áhmiyet berilmeydi. Ǵáripke jol bermeytuǵın kúshler barshılıq edi. Biraq Ǵárip barlıq qıyınshılıqlarǵa, azaplarǵa tózim beredi, muhabbatqa gúlli ómirin baǵıshlaydı hám jeńiske erisedi.

Ǵáriptiń shın muhabbatına Shasánem ılayıqlı qız. Ol Ǵáripti barlıq jan-táni menen súyedi. Saǵınısh, ayralıq otına mártlik penen shıdam beredi. Ǵıybatkeshlerge, shuǵıllarǵa aqıl-parasat penen tótepki beredi. Shasánem ushın eń joqarı maqset-Ǵáripke qosılıw, muhabbatıń ústinligine erisiw. Shın muhabbat sotsiallıq teńsizlikti, rassalıq yamasa milliy ayırmashılıqtı moyınlamaydı. Onıń moyınlaytuǵını haqıyqıy júrek sezimleri, sol sezimlerge sadıqlıq, opadarlıq ǵana, basqa máseleler súyiskenler ushın ekinshi dárejeli bolıp tabıladı. Sánemde usı qásiyetlerdiń bári bar. Onı baylıq, mártebe qızıqtırmaydı. Sonlıqtan da ol sotsiallıq jaqtan ózinen álle qayda tómen, kámbaǵal Ǵáripti shın kewlinen súyedi, oǵan sadıq boladı. Ol kóp jerlerde Ǵárip ushın, yaǵnıy óz muhabbatı ushın jeke basın qáwip-qáterlerge tigedi, ayralıq azaplarına shıdam beredi, úmit oyın sóndirmey súygen yarın uzaq jıllar kútedi.

Hár bir ótken kúnim bir jılday keshti,

Kúnnen kúnge halım jamanǵa tústi,

Mudam matam menen kúnlerim keshti,

Bir kún shad bolmadım sen yar ketkeli.

Bul qatarlarda yarınan ayra túsip, saǵınısh qursawında qısılǵan Sánemniń júrek dártleri beriledi.

Ǵárip hám Shasánem obrazınıń gózzallıǵı sonnan ibarat, olardıń ishki dúńyası gózzallıqqa, júrekleri san muhabbattıń móldir sezimlerine tolı. Olardıń muhabbat jolındaǵı kórgen kórimleri, is-háreketleri adam huqıqın ayaq astı etetuǵın, shirip ketken orta ásirlik feodallıq tártiplerge, dástúrlerge qarsı gúrestiń sáwleleniwi bolıp tabıladı. Muhabbat-bul joqarıda aytılǵanınday sotsiallıq teńsizlikti, milliy ayırmashılıqtı, mámleketlik shegaralardı moyınlamaytuǵın ulıwma insanıylıq pazıyletlerdiń biri. Ǵárip-ashıq dástanındaǵı gumanistlik ideyalarǵa tolı dep aytıwımızdıń mánisi de usında.

Dástanda Ǵárip hám Shasánem obrazların tolıqtırıwǵa járdem beretuǵın obrazlar bar. Olardan Aqsha (Gúlnáhál) Shasánemniń sırlası, qısılǵanda keńes beretuǵın aqılgóyi. Ol eki ashıqtıń tabısıwın, táǵdirlerin bir birine qısıwına kóp járdem beredi, olarǵa tilekles boladı.

Ǵáriptiń anası Abadan, qarındası Gúljamal obrazları da dástanda belgili orın iyeleydi, syujettiń rawajlanıwı basqıshlarında qatnasıp baradı.

Dástanda súyiskenlerge qarsı feodallıq qara kúshlerdiń simvolı Shaabbaz patsha turadı. Ol sotsiallıq jaǵdayı tómen, óziniń teńi emes Ǵáripke Shasánemdi beriwge namıslanıp, Ǵáripti úziliksiz quwdalaydı. Shaabbaz-eski feodallıq tártiplerdiń, gónergen dástúrlerdiń qorǵawshısı. Onıń ushın muhabbat sezimleri jalǵan, túsiniksiz nárseler. Onıń túsiniginde jaslardı nekelew materiallıq, ekonomikalıq jaqtan paydalı bolıwı kerek. Shaabbaz jeke basınıń ǵamın oylap, tajı-taqtın bekkemlew ushın qızı Shasánemdi onıń ıqtıyarına qaramay patsha Shawaletke bermekshi boladı. Biraq onıń bul niyeti iske aspaydı, súyisken Ǵárip hám Shasánem ózleriniń muhabbatına sadıqlıǵı, dáw júrekliligi menen jeńip shıǵadı.

Patsha Shawalet obrazınıń hám unamsız hám unamlı tárepleri bar. Unamsız tárepleri sonnan ibarat, ol dáslep Ǵárip penen shasánemniń muhabbatın moyınlamaydı, Ǵáripti el gezip júrgen sayaq, diywana dep qabıllaydı. Shasánemniń gezende Ǵáripti súyetuǵınına isenbeydi. Ol Ǵáripti mısqıllap: Kóshkiniń astına barıp, bir-eki awız sóz ayt. Eger Shasánem qálese, men saǵan berip jaqsılıq etemen,-dedi. Shawalettiń kewlinde: Menińdey patshazada onı almaqshı bolǵanda, bunday bir kámbaǵaldı ne qılsın degen oy boladı. Ǵárip bir neshe qosıqlar aytadı. Shasánem Ǵáriptiń ústine bálent kóshkiden taslaydı. Pirlerdiń qollawı menen eki ashıq aman-esen qawıshadı. Bunı kórgen Shawalet kewlindegi menmenlik pikirden qaytıp, eki ashıqtıń muhabbatına tán beredi. Muhabbat degenniń ullılıǵın, onıń hár qanday qara kúshler jeńe almaytuǵının túsinip jetedi. Ol mártlik etip óziniń shaw-shuwlı toyın Ǵárip penen Shasánemniń toyı dep daǵazalaydı. Bul epizodlar onıń obrazınıń unamlı táreplerin kórsetip turadı.

Dástandaǵı ekinshi dárejeli personajlar Ázberxoja, Babaxan shayır, Xoja baǵman, Yasmıq mama, Aysánem bir qansha epizodlarda kórinedi hám Ǵárip penen Shasánemniń obrazların hár tárepleme tolıqtırıwǵa, syujetti qızıqlı etiwge kómegin tiygizedi, olardıń hár biriniń ózine tiyisli kórkemlik júgi bar.

Ǵárip ashıq dástanınıń kórkemligi. Dástannıń dıqqattı tartarlıq, kózge túserlik birinshi ózgesheligi-bul syujettiń dramatizmge tolı, shiyelenisken qızıq waqıyalarǵa qurılıwı. Ashıqlar keskinlesken waqıyalardıń, sharayatlardıń iyrimine tez-tezden túsip turadı. Oqıwshı yamasa tıńlawshı dástannıń bastan ayaǵına deyin ashıqlıq sawdası basına túsken Ǵárip penen Shasánemniń táǵdirinen qáwiplenip, olarǵa tilekles bolıp otıradı.

Dástannıń jáne bir kórkemlik ózgesheligi sonda, onıń dáslepki shiyraq kitabıy tili jumsarıp, shın xalıqlıq poetikalıq tilge jaqınlasadı. Ǵárip ashıq dástanı óziniń shıǵısı boyınsha kitabıy (jazba) shıǵarma bolǵanlıqtan onda lirikanıń murabbá, muxammes (beslik) usaǵan kitabıy janrları paydalanılǵan, biraq olardıń kompozitsiyalıq qurılısı, leksikalıq quramı jaydarı xalıq poeziyasına jaqınlastırılǵan.

- Sóyle meniń bawırımda kábap etpe, nigarım,

Kewlim ǵamlı, júzimdi qara etpe, nigarım,

Salıp turman sizdi dártke, biytap etpe nigarım,

Ráhim áylegil halıma, qarap etpe, nigarım.

Bul muxammes (xalıq tilinde muxalles) qosıǵında usı janrdıń tiykarǵı sırtqı formalıq belgileri saqlanǵan bántler bes qatardan quralǵan, qatarları 14 buwınnan ibarat, uyqasları a-a-a-a-a a-a-a-a-b a-a-a-a-v bolıp keledi. Basqa qosıqlardıń bántleri tórt qatardan ibarat bolıp, a-a-a-b, a-a-a-v tárizinde uyqasadı.

Ǵárip ashıq dástanınıń eń kúshli tárepi tereń lirizmge iye bolıwında. Shıǵarmanıń lirikalıq sheginislerine qaharmanlardıń názik júrek sezimleri, ruwxiy tolǵanısları, keshirmeleri beriledi. Bular bas qaharmanlardıń ruwxiy dúńyasın, sezimler sarayın, ómir idealların ashıp beriwde úlken xızmet etedi, olardıń obrazların kórkemlik jaqtan túrlendirip, ideyalıq jaqtan tereńletedi, xalıqshıllıq dárejesin kúsheytip jiberedi. Usınday joqarı ideyalıq, kórkemlik qásiyetlerge iye bolǵanlıǵı ushın da Ǵárip ashıq dástanı ásirler dawamında baqsılar, qıssaxanlar tárepinen súyip jırlandı hám xalqımız tárepinen súyip tıńlandı. Bul dástan házirgi zaman áwladları ushın da kórkem-estetikalıq hám tárbiyalıq áhmiyetke iye. Onıń qosıqları házirde xalıq jıyınlarında, teatr saxnalarında súyiwshilik penen atqarılıp, xalqımızǵa zawıqlı sezimler baǵıshlaydı.