Jinoyat huquqi va kriminologiya
Download 0.73 Mb. Pdf ko'rish
|
bezorilik jinoyatini kvalifikatsiya qilish masalalari.
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2.2 Bezorilik jinoyatining subyektiv belgilari
|
Bilamizki, jinoyatlar turli usullar
yordamida sodir etilishi mumkin. Masalan, qo`rqitib, zo`rlab yoki o`ziga qaram qilib olib. Bezorilik jinoyati ham turli usullarda amalga oshiriladi. Bu usullarni biz ushbu jinoyatni sodir qiluvchi shaxsning xatti-harakatlarida ko`rishimiz mumkin. Demak, usullar quyidagilar bo`lishi mumkin: jamoat joylarida uyat so`zlarni aytish, shaxsni urish-do`pposlash, mulkka zarar yetkazish. Shu o`rinda aytib o`tish kerakki, bezorilik jinoyatining obyektiv belgilari bizga ushbu jinoyatni boshqa jinoyatlardan farqlashda katta ahamiyatga ega. Bezorlik jinoyati moddiy tarkibli jinoyatlar turiga kirib, ushbu qilmish natijasida paydo bo`lgan oqibat ushbu qilmishni kvalifikatsiya qilishda asosiy ro`l o`ynaydi. Chunki, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi bilan tartibga solinadigan bezorilik jinoyati bir vaqtning o`zida “mayda bezorilik” sifatida O`zbekiston
1 Г.Н.Бoрзенков. Преступления против жизни и здоровья закон и правоприменительная практика. Москва Зерцало –М. 2009. С.222 2 M.X.Rustamboyev. Jinoyat huquqi (umumiy qism), -T,: “Adolat” 2006-yil. 23
Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksi bilan ham tartibga solinadi. Shu o`rinda “bezorilik” hamda “mayda bezorilik” qilmishlarini bir- biridan farqlab olishimiz kerak. “Bezorilikka oid ishlar bo`yicha sud amaliyoti haqida”gi Oliy sud Plenumining 2002-yil 14-iyundagi qarorida ushbu qilmishlarni farqlab olinishi zarurligi ko`rsatib o`tilgan. Hususan, sudlar bezorilik jinoyati bilan ma’muriy huquqbuzarlik hisoblanmish mayda bezorilikni bir-biridan farqlashlari zarur. Mayda bezorilik tushunchasi O`zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksining 183-moddasida berilgan bo`lib, uning mazmuniga ko`ra, ushbu huquqbuzarlik jamoat joylarida uyatli so`zlar bilan so`kinish, fuqarolarga haqoratomuz shilqimlik qilish hamda jamoat tartibini va fuqarolarning osoyishtaligini buzuvchi shu kabi boshqa xatti-harakatlarda ifodalangan jamiyatda yurish-turish qoidalarini qasddan mensimaslik harakatlarida ifodalanadi. Bunda Jinoyat kodeksi 277-moddasining 1-qismida nazarda tutilgan jinoiy oqibatlar mavjud bo`lmasligi kerak. Guruh tomonidan sodir etilgan mayda bezorilikni, basharti, ularnining harakatida Jinoyat kodeksi 277-moddasi 1-qismi alomatlari bo`lmasa, Jinoyat kodeksi 277-moddasi 2-qismining “b” bandi bilan kvalifikatsiya qilish mumkin emas. 1 Agar shaxs jamiyatdagi axloq qoidalarini qasddan mensimagan bo`lsa va bu o`z ifodasini, birinchidan, jamoat joylarida uyat so`zlar bilan so`kinishda; ikkinchidan, fuqarolarga haqoratomuz muomula va shilqimlik qilishda; uchinchidan, jamoat tartibi va fuqarolar osoyishtaligini buzadigan boshqa harakatlarda topsa, u holda sodir etilgan huquqbuzarlik ma’muriy jazolanadigan mayda bezorilik darajasiga mos keladi. 2
Shuningdek, xavfli retsidivist tomonidan sodir etilgan mayda bezorilik ham o`z-o`zidan jinoiy javobgarlikni keltirib chiqarmaydi. Agarda mayda bezorilik harakatlari davom etib, aybdorning keyingi harakatlari shaxsni urish-do`pposlash, unga yengil tan jarohati yetkazish yoki mulkka ancha miqdorda shikast yetkazish yohud nobud qilish bilan sodir etilgan bo`lsa, shaxs ma’muriy javobgarlikka
1 O’zbekiston Respublikasi Oliy sud Plenumining “Bezorilikka oid ishlar bo’yicha sud amaliyoti haqida”gi Qarori. 2002-yil 14-iyun. 2 Sh.T.Ikromov Jinoyat huquqi (darslik). O’zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi. 2014-yil. 98-bet. 24
tortilmasdan, faqat jinoiy javobgarlikka tortiladi. 1
Shu o`rinda aytib o`tish kerakki, bezorilik ma’muriy huquqbuzarlik shaklida ham, jinoiy shaklda ham doimo jamiyatdagi axloq qoidalarini bila turib mensimaslikdir. Ular o`rtasidagi farqni qonun chiqaruvchi belgilaydi. Unda bezorilik harakatlari chog`ida muayyan shaxs yo`l qo`ygan jamiyatdagi axloq qoidalarini mensimaslik darajasi asos qilib olinadi. Xulosa, qiladigan bo’lsak, bezorilik jinoyati bilan mayda bezorilik huquqbuzarligi bir-biridan keskin farq qiladi. Agar shaxsning mol-mulkiga yoki sog’lig’iga zarar yetkazilmasa, bu xatti-harakat mayda bezorilik deb baholanadi.
1 O’zbekiston Respublikasi Oliy sud Plenumining “Bezorilikka oid ishlar bo’yicha sud amaliyoti haqida”gi Qarori. 2002-yil 14-iyun.
25
Shaxsni javobgarlikka tortishda uning yoshi va aqliy yetukligi alohida ahmiyatga ega. Professor M.X.Rustamboyevning ta’kidlashlaricha, “jinoyat huquqi nazariyasiga ko`ra har qanday ijtimoiy xavfli qilmish sodir qilgan, qonunda belgilangan yoshga yetgan va aqli raso jismoniy shaxslar jinoyatning sub’yekti bo`ladi. Jinoyat subyektiga berilgan boshqa ta’rifga ko`ra, jinoyat subyekti deganda – ijtimoiy xavfli qilmishni sodir qilgan va jinoyat qonunida belgilangan yoshga yetgan aqli raso jismoniy shaxs tushuniladi” 1 .
O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 17-moddasiga ko`ra, jinoyat sodir etgunga qadar o`n olti yoshga to`lgan, aqli raso jismoniy shaxslar javobgarlikka tortilishi belgilab qo`yilgan. Jinoyat sodir etgunga qadar o`n uch yoshga to`lgan shaxslar javobgarlikning og`irlashtiruvchi holatlarda qasddan odam o`ldirganliklari uchungina javobgarlikka tortilishi ushbu moddaning 2-qismida ko`rsatib o`tilgan. Ushbu norma talablaridan kelib chiqib aytish mumkinki, Jinoyat kodeksining 277-moddasi 1-qismida nazarda tutilgan bezorilikning subyekti 16 yoshga to`lgan, aqli raso jismoniy shaxs hisoblanadi. Jinoyat kodeksining 17-moddasi 3-qismiga muvofiq, jinoyat sodir etguniga qadar o`n to`rt yoshga to`lgan shaxslar Jinoyat kodeksining 277-moddasi 2 va 3-qismlarida nazarda tutilgan jinoyatlar uchun javobgarlikka tortiladilar. Demak, 277-moddasida jinoyat subyekti differenstatsiya qilinganligini ko’rishimiz mumkin. Shu o`rinda aytib o`tish mumkinki, bezorilik jinoyatini sodir etgan shaxslarni faqat ularning yoshiga yoki aqliy rivojlanishiga ko`ra jazo tayinlanmaydi. Chunki, ushbu jinoyat turli statusdagi shaxslar tomonidan ham sodir etilishi mumkin. Masalan, ushbu jinoyat xavfli retsidivist yoki ushbu jinoyatni takroran sodir qilgan shaxs tomonidan sodir etilishi mumkin.
1 H.R.Ochilov, E.O.Turg`unboyev “Jinoyat huquqi” (umumiy qism). –T.: nashriyoti, 2013. 130 bet. 26
Bezorilik jinoyatini xavfli retsidivist tomonidan sodir etilishi ushbu jinoyatning og`irlashtiruvchi holati deb belgilanadi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 34-moddasi 2-qismiga ko`ra, “ilgari hukm qilingan jinoyatiga o`xshash jinoyat sodir etgan, ushbu kodeksda alohida ko`rsatilgan hollarda esa, Maxsus qismining boshqa moddalari bilan ham hukm qilingan shaxsning qasddan yangi jinoyat sodir etishi xavfli retsidiv jinoyat deb topiladi” 1 . Bezorilik jinoyati xavfli retsidivist tomonidan sodir qilinsa, Jinoyat kodeksining 277-moddasi 3- qismi “a” bandi bilan javobgarlikka tortiladi. Bezorilik jinoyatini takroran sodir etgan shaxsga jazo tayinlashda takroran jinoyat sodir etganlik asoslariga katta e’tibor berilishi kerak. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining “Bir necha jinoyat sodir etilganda qilmishni kvalifikatsiya qilishga doir masalalar to`g`risida”gi qarorida belgilanishicha, jinoyatlar takrorlanganligi deganda, shaxs tomonidan turli vaqtlarda qasddan sodir etilgan ikki va undan ortiq jinoyat tushuniladi. Plenumning qonunni bunday sharxlshiga Jinoyat kodeksining 56-moddasi “n” bandida belgilangan qoida sabab bo`lgan deyish mumkin. Unga ko`ra ilgari ham qasddan jinoyat sodir etgan shaxsning takroran yoki qasddan yangi jinoyat sodir etishi jazoni og`irlashtiruvchi holat hisoblanadi. Biroq faqat qasddan sodir etiladigan jinoyatlar takroriy bo`ladi deb hisoblash ehtiyotsizlik tufayli sodir etiladigan jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishda muammolarni keltirib chiqaradi. Jinoyat kodeksining 277-moddasi 3-qismi “a” bandida bezorilik jinoyatini sodir etganlik uchun javobgarlik belgilangan bo`lib, ushbu band bilan javobgarlikka tortish uchun shaxs: 1) bezorilik jinoyatini ikki yoki undan ortiq marta sodir etgan bo`lishi; 2) bezorilik harakatlarini turli vaqtlarda sodir etgan bo`lishi; 3) ulardan birortasi uchun ham sudlanmagan, javobgalikka tortish muddati o`tib ketmagan bo`lishi zarur. 2
1 O’zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi, -T.: “Adolat”, 2015 yil. 34-modda. 2 D.Karaketova. Takroriy jinoyat va uning belgilari // Huquq va burch, 2012 yil, 10-soni. 15-bet 27
Aynan shu belgilar bir paytning o`zida mavjud bo`lganda bezorilik takroran sodir etilgan deb topiladi. Tergov-sud amaliyotida bezorilik jinoyati uzoq vaqtlar oralig`ida qayta sodir etilganida jinoyatni kvalifikatsiya qilishda muammo vujudga kelmaydi. Har qanday jinoyatning subyektiv tomoni jinoyat tarkibining eng muhim elementi hisoblanadi. bezorilik jinoyatining subyektiv tomoni ko`plab munozaralarni keltirib chiqaradi. Jamiyatda yurish-turish qoidalarini mensimaslik ko`p qirrali ijtimoiy voqelik bo`lib, buni aniqlash faqat bu jinoyatni sodir etuvchi shaxsning subyektiv tomonini tahlil qilish orqali aniqlanadi. Jamiyatda yurish-turish qoidalari faqat shaxsning axloq normalarining o`zida qay darajada olganligi bilan belgilanadi. Bu qilgan harakati axloqsiz ekanligini shaxs biladi va bu bilan qiladigan harakatlarini maqsad qiladi. Shu bois, o`zini ko`rsatishi, inson sha’nini mensimaslik, kuchini ko`rsatishi shaxsning harakatini anglashi jamiyat manfatlariga zid ekanligini bilgan holda sodir etilishi jamiyatda o`rnatilgan yurish-turish qoidalari deb, belgilanishi kerak. Bezorilikning subektiv tomoni muayyan harakatlar sodir etgan shaxsning o`zaro munosabatlari bilan emas, balki jamiyatda o`rnatilgan yurish-turish qoidalariga bo`lgan munosabat bilan xarakterlanadi. Bezorilik sodir etuvchi shaxs harakatlariga baho berishda shuni nazarda tutish lozimki, zarar yetkaziluvchi obyektlar tizimiga birinchi navbatda, jabrlanuvchidan ko`ra, jamoatchilik tartibiga ko`proq zarar yetkazilishi ham mansub hisoblanadi. 1
Jinoyat tarkibining subyektiv tomoni – jinoyat qonunida jinoyat deb belgilangan ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsning o`z qilmishiga bo`lgan ruhiy munosabati tushuniladi. Bezorilik subyektiv tomondan jinoyat qasddan sodir etiladi.
2
“Bezorilik subyektiv tomoni bo`yicha aybning qasd shakli bilan sodir etiladigan jinoyatlar qatoriga kiradi. Bu jinoyat Jinoyat kodeksining 277- moddasida ko`rsatilgan bo`lib, modda dispozitsiyasida aybning qasd shaklidagi
1 A.Ametov. Bezorilik jinoyati uning subyektiv tomonini aniqlash haqida ba’zi mulohazalar //O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi Axborotnomasi, 2012-yil, 4-son, 25-bet. 2 M.X.Rustamboyev. Jinoyat huquqi (umumiy qism), -T,: “Adolat” 2006-yil. 28
belgisi ko`rsatilgan. Bezorilik jinoyatining subyektiv tomondan qasddan sodir etilishi Belorusiya Respublikasi, Qirg`iston Respublikasi, Ozarbayjon Respublikasi, Moldova Respublikasi, Estoniya Respublikasi Jinoyat kodekslarida bezorilik haqidagi moddalar dispozitsiyasida ko`rsatilgan” 1 .
deb ko`rsatadi. Bezorilik harakatlarini sodir etayotgan shaxs uning ijtimoiy xavfli xarakterini anglab yetadi, ijtimoiy xafli oqibatlar kelib chiqishini oldindan ko`ra bila-turib, bu oqibatlarning yuz berishini hohlaydi. Olimlarning boshqa guruhi esa, bezorilik to`g`ri qasd bilan sodir etilgani kabi egri qasd bilan ham sodir etilishi mumkin, deb ta’kidlashadi. Masalan, A.N.Ignatov bezorilik to`g`ri qasd bilan ham, egri qasd bilan ham sodir etilishi mumkinligi haqida fikr bildiradi. N.Ivanovning fikriga ko`ra, bezorilik, odatda, egri qasd bilan amalga oshiriladi. Ya’ni aybdor bezorilik qilar ekan, jamoat tartibini qo`pol ravishda buzayotganiga, avvalo, befarqlik bilan qaraydi, jamiyatga ochiqdan-ochiq hurmatsizlik qilayotganligi haqida mutlaqo o`ylamaydi va shuning uchun qilmishiga bunday munosabati egri qasd belgilariga to`g`ri keladi 2 .
obyektiv tomoni belgilarining murakkabligi va jinoyatning ko`p obyektliligi bilan belgilanadi. A.Ametov fikriga ko`ra, bezorilik jinoyatini sodir etishda qasdni aniqlashga quyidagicha yondashish kerak. Aytaylik, bezorilik jinoyatining obyektiv tomoni sifatida jamiyatda yurish-turish qoidalarini mensimaslikdan shaxsga kuch ishlatib yoki kuch ishlatish bilan qo`rqitib sodir etilgan bo`lsa, bunday holatda faqat to`g`ri qasd shaklida ayb bo`lishi mumkin. Jinoyat kodeksining 277-moddasi dispozitsiyasidan ham ko`rish mumkinki, bezorilik faqat aybning qasd shaklida namoyon bo`ladi. Bu jinoyat aybning ehtiyotsizlik shaklida yuz berishi mumkin emas. Ya’ni agar jamiyatga ochiq hurmatsizlikni ifodalovchi jamoat tartibini
1 A.Ametov. Bezorilik jinoyati uning subyektiv tomonini aniqlash haqida ba’zi mulohazalar //O’zb.Res.Oliy sudi Axborotnomasi, 2012-yil, 4-son, 25-bet. 2 Н.Иванов, Хулиганство: проблеми квалификации // Русская юстиция. 1996. №8. Б. 39-41. 29
qo`pol buzish holatida shaxs ehtiyotsizlikdan o`zganing mulkini yo`q qilsa yoki unga ziyon yetkazsa, Jinoyat kodeksining 277-moddasida ko`zda tutilgan jinoyat tarkibi bo`lmaydi. Bizning fikrimizcha, bezorilik jinoyati ham to’g’ri qasddan ham egri qasddan sodir etiladi. Bezorilik jinoyatining subyektiv tomoni fakultativ belgilaridan motiv va maqsad olimlar tomonidan alohida o`rganib kelinadi. Masalan, B.S.Volkov shunday deb yozgan edi: “Bezorilik motivi mazkur jinoyat subyektiv tomonining majburiy elementi deb qaralmasligi mumkin emas. Bezorilik motivsiz bezorilik harakatlari bo`lishi mumkin emas”. Bezorilik motivini boshqa shaxsiy motivlar bilan noto`g`ri farqlash oqibatida, jinoyatlarni noto`g`ri kvalifikatsiya qilish hollari ko`plab uchraydi. Ta’kidlash joizki, bezorilik motivini yuzaga keltiruvchi sabab shaxslar o`rtasidagi o`zaro munosabatlar emas, balki jamiyatdagi odob-ahloq normalarini oyoqosti qilishdan iboratdir. Bezorilik jinoyatini sodir etgan shaxsga jazo tayinlashda uning qilmishi qanday omillar ta’sirida vujudga kelganligini aniqlab olishimiz kerak. Buning uchun biz bezorilik motivini boshqa jinoyatlar motividan farqlay olishimiz zarur. Bizningcha, bezorilik motivini boshqa shaxsiy motivlari orasidagi farqni quyidagicha aniqlash mumkin: - yaqqol ifodalanuvchi farq shundan iboratki, shaxsiy motiv asosida sodir etilgan jinoyatlarda shaxs jinoyat sodir etishga oldindan tayyorlanishi, o`z harakatlarini o`ylab, uni amalga oshirish mexanizmlarini belgilab oladi. Uning harakatlari birin-ketin, tizimlilik va mantiqiylik asosida bajariladi; - jamoat tartibini buzishga qaratilgan bezorilik motivi esa adovat, mantiqsizlik va betartiblik xarakteriga egadir. Bunday xulq ko`pgina hollarda shaxsiy nafratlanish munosabatlari yoki jabrlanuvchining noqonuniy harakatlariga bog`liq bo`lmasdan, to`satdan, o`z-o`zidan vujudga keladi; - shaxsiy motivlarda subyekt harakatlari, hisob-kitobga amal qilinishi, o`ylab chiqilganligi va qisqa muddat davom etishi bilan xarakterlanadi. U hamisha
30
konkret natijaga erishishga intiladi, o`z harakatlarini nazorat qilib boradi va o`zi xohlagan natijaga erishgach, harakatni to`xtatadi; - bezorilik motivining obyektiv tomoni betartib ravishda sodir etiluvchi, alohida-alohida, o`zaro bir-biri bilan bog`lanmagan va bir-birlaridan ajralib turuvchi
harakatlar bilan xarakterlanadi. Zo`ravonlik bitta yoki bir nechta obyektga nisbatan yo`naltirilgan bo`lishi mumkin. Bezorilikdan jabr ko`ruvchilar qatoridan uning kelib chiqishiga hech qanday aloqasi bo`lmagan tasodifiy shaxslar ham o`rin olishi mumkin; - bezorilik motivining obyektiv tomondan xarakterlovchi eng asosiy mezonlardan biri sifatida shaxsning axloq-odob qoidalari, an’analarga, fuqarolar osoyishtaligi va insonlar sha’nini mensimaslikni jamiyatga namoyish etishni xohlash va nihoyat, fuqarolarning sha’ni va qadr-qimmatini tahqirlashga qaratilgan harakatlarni sanab o`tish mumkin. Mazkur harakatlarning oqibatlari esa odatda, bezorini unchalik qiziqtirmaydi. - bezorilik harakatlarining asosiy majburiy elementlaridan biri-bu shaxsda aniq natijaga erishish uchun maqsadga yo`naltirilgan xohishning mavjud emasligidir. 1
qilmaydi. Madaniyati rivojlanmagan ko`pincha shaxslarning shafqatsizligi, emotsional befahmligi, juda yengil tabiatligi, besabrligi, darg`azabligi, qo`polligi, dag`alligi, xudbinligi, boshqalarning manfaatlarini mensimaslik kabi xulq-atvor uslubining, boshqa insonlar bilan munosabatlarda shaklini belgilovchi shaxsiy xususiyatlardir. Bizning fikrimizcha, shaxsda yuqori madaniy darajaning shakllanishida uning bilim saviyasining roli muhim ahamiyat kasb etadi. Tadqiqotlar natijasiga ko`ra, o`rta ma’lumotli shaxslar 63,6%, o`rta maxsus ma’lumotga ega
shaxslar 31,8%ni
tashkil etadi.
Keltirilgan statistik ma’lumotlardan ko`rish mumkinki, mazkur jinoyatning shaxsini asosan o`rta
1 A..J.Ametov. Bezorilik motivi va uning o‘ziga xos xususiyatlari // Huquqshunos. Toshkent. 2012. №2. –B 22-24. 31
ma’lumotli shaxslar tashkil etmoqda. Statistik ma’lumotlarga ko`ra, oxirgi besh yilda biz tadqiq qilayotgan jinoyatni oliy ma’lumotga ega shaxslar sodir etmagan. Bezorilik jinoyatining subyektiv tomoni hisoblangan motiv tushunchasiga bir qator olimlar o`z izlanishlari davomida turli ta’riflar berib o`tganlar. V.I.Borisov va V.N.Kutslar bezorilik motiviga aybdorning o`zini, o`z xulqini jamoatchilik tartibiga va jamoatchilik munosabatlariga qarshi qo`yish, atrofdagilarga nisbatan o`zini baland tutish, johillik, badjahllik, janjalkashlik, o`zini qo`pol kuchini namoyish etish va bema’nilarcha mardlik sifatlarini namoyon etishga intilishdir, deb ta’rif berishadi. 1
bildirib o`tgan: “Bezorilik motivini aybdor shaxs jabrlanuvchini sababsiz yoki arzimagan bahona bilan jazolashi, ta’zirini berishga harakat qiladigan shaxsning xudbinligi va tajavuzkorligi deb ta’riflash mumkin”. 2
Fikrimizcha yuqorida berilgan ta’riflardan kelib chiqib, bezorilik motiviga quyidagicha ta’rif berish mumkin: kuchsizlar ustidan kulish, arzimagan sababdan qizishib ketish, atrofdagilarga o`zini qarshi qo`yib, o`z ustinligi namoyish qilishdan iborat jamiyatda o`rnatilgan yurish-turish qoidalarini mensimaslik. Qasddan badanga og`ir shikast yetkazishda bezorilik motiviga inson sha’nini mensimaslik va inson sog`lig`iga yetkazilgan shikastdan lazzatlanish ham qo`shiladi. Bezorilik motivi tushunchasi Oliy sud Plenumining “Qasddan odam o`ldirishga oid ishlar bo`yicha sud amaliyoti to`g`risidagi” 2004-yil 24-sentabrdagi qarorida odam o`ldirishga nisbatan ochib berilgan: “bunda aybdorning fel-atvorida jamoat tartibiga oshkora bo`ysunmaslik, atrofdagilarga nisbatan o`zini qarshi qo`yish, bepisandlikni namoyish etish istagi mavjud bo`ladi”. 3
Sh.O.Sebekovning fikricha, amaliyotda bezorilik oqibatida badanga og`ir shikast yetkazishni kvalifikatsiya qilishda jiddiy qiyinchiliklar mavjud. Nazarimizda, qiyinchiliklar, avvalo, motiv turlarining aralishib ketishi bilan
1 Борисов. В.И, V.N.Kuts. Преступления против жизни и здоровья: вопрос квалификации. Харьков., 1995.с. 12 2 Попов. А.Н, Убийства при отягчаюших обстоятельствах. СПб: Юридический центр Пресс. 2003. Б. 862. 3 Oliy sud Plenumining “Qasddan odam o’ldirishga oid ishlar bo’yicha sud amaliyoti to’g`risidagi” 2004-yil 24- sentabrdagi 13-sonli qarori, 16-bandi.
32
belgilanadi: shaxsiy (xafagarchilik, qasd, rashk.) hamda bezorilik yohud ularni farqlash mezonlarini bilmaslik 1 . Sud-tergov amaliyotida muayyan qiyinchilik rashk va bezorilik motivlarini bir-biridan ajratishda ko`rinadi. Bu qiyinchilik shu bilan izohlanadiki, rashk ko`p hollarda o`z shakliga ko`ra, bezorilik motivi bo`lgani uchun sodir etgan, deb kvalifikatsiyalash uchun asos deb qaralmasligi lozim. Rashk va bezorilik niyatini farqlashda bu ikki motivning paydo bo`lishi har xilligidan kelib chiqishi shart. T.N.Nurkayevning qayd etishicha, rashk bezorilik motividan farqli ravishda aniq yo`naltirilganlik hususiyatiga ega. Jinoyat va jinoyat motivi sifatida rashk “uchinchi”ning obrazi orqali og`ir qiynoq va azoblar bilan kechayotgan diqqat obyektni yo`qotib qo`yishdan qo`rqishni anglatadi. 2
T.A.Krugxovaning fikriga ko`ra, “rashk tashqi ko`rinishda, jabrlanuchiga nisbatan munosabatini, uning harakatlaridan norozi va xafa bo`lishni bildiradi va ular bilan o`zaro munosabatdan tashqarida mavjud bo`lishi mumkin”. Aksincha, bezorilik atrofdagilarni , jamiyatni, odamning sha’nini mensimasligini ko`rsatish, jamoat tartibi talablariga o`z xulq-atvorini qarshi qo`yishga intilish, o`z qo`pol kuchini, mastlik holatida botirligini, shafqatsizligini, jamoat intizomiga qarshi norozilik hissini ifodalash, jamiyat axloqiga qarshi chiqish va boshqa buzuq niyyatlarda ko`rinadi. Biroq ba’zi olimlar bezorilik shaxsiy adovat, rashk tarzidagi motivlarga ega, deb baholaydilar. A.Qodirovning fikriga ko`ra, “qasd qilish hissi, rashk yoki oilaviy nizolar tufayli vujudga kelgan janjal kabi zo`rlik ishlatish harakatlari bezorilik tusini olib, ular uchun ruhiy manba bo`lishi va bezorilik harakatlarida ifodalangan ikkinchi motivni paydo qilishi mumkin. Aybdor faqat o`zining qasd olish, rashk, ko`rolmaslik kabi istaklarini qondiribgina qolmay, balki jamiyatda
1 Ш.О.Себеков. Проблемы ответственности за хулиганство по новому уголовному законадательству Республики Казахстан. Учебник. 1999. Б. 80. 2 Т.Н.Нуркаева. Личные(гражданские) право и свабоды человека и их охрана уголовно-правовыми средствами: вапросы теория и практики. СПб: изд «Юридический цент Пресс», 2003. С. 123 33
o`rnatilgan yashash qoidalari, o`zini-o`zi tutish qoidalari, shaxsning qadr- qimmatini mensimaslik kabi o`z hurmatsizligini ham namoyish qiladi” 1 . Bezorilik harakatlari g`oyaviy, siyosiy, irqiy, milliy, diniy nafrat yoki dushmanlik, shuningdek, qaysidir ijtimoiy guruhga nisbatan nafrat yoki dushmanlik motivi bilan ham sodir etilishi mumkin. Bu motivlar mustaqil bo`lishi ham, shuningdek, bezorilik motivining paydo bo`lishi uchun asos bo`lishi ham mumkin. Masalan, A.A.Meytning futbol ishqibozlari sodir etadigan jinoyatlar to`g`risida gapirar ekan, bezorilik niyatlari asosida turli komanda va klublarning ishqibozlari orasida adovat yuzaga chiqishi mumkinligini ta’kidlaydi 2 . Yuqorida berilgan fikrlarni umumlashtirib, bezorilik jinoyatining subyektiv tomoni haqida quyidagicha xulosa berish mumkin. Demak, bezorilik jinoyati ham qolgan ijtimoiy xavfli qilmishlar singari o`z subyektiv tomoni belgilariga ega bo`lib, ushbu belgilar asosan bezorilik jinoyati qasd zamirida ayrim motivlar ta’sirida paydo bo`lishini hamda uning motiv va maqsadi bir niyatga qaratilganligini ko`rishimiz mumkin.
1 A.Qodirov. Jazoni og`irlashtiruvchi holatlar. Toshkent. “Adolat”. 1998. 88-b. 2 А.А.Мейтин. Криминологическая характеристка преступлений, совершаемых футбольными болельщиками: Афтореферат дис, канд. Юрид. Наук. Ростов-на-Дану. 2004. Б. 8.
|
