Jismoniy sifatlar (harakat) ni rivojlantirish

2.5Chaqqonlik va uni rivojlantirish
Chaqqonlikni rivojlantirishi metodikasi bilan tanishib chiksak: birinchidan - chaqqonlikni rivojlantirish koordinatsiya jixatdan murak kad harakatlarni bajarishni; ikkinchidan - harakat faoliyatini tusat dan o`zgargan sharoit talablariga muvofchk ravishda qayta to`za olish qobiliyatini madaniyatlashdan iboratdir. Bunda chaqqonlik uchun zarur bul gan o`z harakatlarini fazo va vaqtda aniq idrok etish, lozim bo`lsa, sta bil harakatlar, muvozanat saqlay olish, galma-gal zur berish va muskul larni bushattirib olish yoki, aksincha, muskullarni taranglash tirish qobiliyati va shunga uxshash boshqa xususiyatlarni tanlab takomillashti rish muhim ahamiyatga ega. Demak "chaqqonlik" deganda, harakatlar koordinaiyalarning umumiy tuplamiyigindisi tushuniladi.
Chaqqonlikni rivojlantirish va madaniyatlashning asosiy yuli yangi xilma-xil harakat malakalarini va kunikmalarini shakllantirish demakdir. Bu esa harakat malakala rining zaxirasi ortib borishiga sabab bo`ladi va harakat analizatorlarining funksional imkoniyatlariga sama rali ta`sir ko`rsatadi. Yangi harakatlarni o`zlashtirish o`zluksiz bulga ni yaxshi. Agar uzoq vaqt oraligida yangi harakatlarni o`rganish rejalash tirilgan bo`lsa ham, o`quvchilarga vaqti-vaqti bilan o`zlariga ma`lum bo`lmagan mashqlarni bajarib turish tavsiya etiladi. Chunki yangi hara katlar (mashqlar) o`zlashtirib turilmasa shug`ullanuvchini harakatga urgatish qiyinlashadi. Bunday mashqlarni tula o`zlashtirib olish shart emas, chunki u shug`ullanuvchilarning qandaydir yangi harakatlarni xis qilib turishlari uchun zarur. Bu kabi mayda-chuyda harakatlarni, odatda, aktiv dam olish uchun ajratilgan kunlardagi trenirovka jarayoni tarki biga kiritiladi. Chakkonlini rivojlantirishda yangi harakatlarni o`zlash tirib olish qobiliyati sifatida har qanday ixtiyoriy harakatdan foydalanish mumkin, lekin ular faqat mashq tarkibidagi yangi element lari bo`lgani uchungina urganiladi. Malaka avtmatlashib borgan sari shu jismoniy mashqning chaqqonlikning rivojlantirish vositasi tarzidagi ahamiyati kamayib boradi.
Harakat faoliyatini tez va maqsadga muvofiq qayta to`zish qobiliyati tusatdan o`zgargan sharoitdagi ta`sirlarga darxol javobning berilishi chaqqonlikni rivojlanayotganligidan dalolat bera di. Bunda yo`qlamning o`zgarishi sodir bo`ladi, chaqqonlikni rivojlantirishga yunaltirilib yo`qlamani oshirish shug`ullanuvchilarga koordinatsi yaviy qiyinchiliklarni oshirib amalga oshiriladi. Ular yengishi lozim bo`lgan koordinatsiyaviy qiyinchiliklarni uch guruxga bo`ladilar:
1. Harakatlarning aniqligiga erishishdagi qiyinchiliklar;
2. Ularning o`zaro moslasha oluvidagi qiyinchiliklar:
3.Birdaniga, qisqa, o`zgargan sharoitdaduch kelinadiganlari.
Amaliyotda qayd qilingan qiyinchiliklarni oson xal qilish uchun, vsosan, L.P.Matveyevning chaqqonlikni madaniyatlash uslubiyatidan ko`prok foydalaniladi:
1. Gayritabish, gayri oddiy dastlabki holatdan foydalanish(chyarur bo`lgan tomonga orqa bilan turib uzunlikka sakrashlar va x.k).
2. Mashqni oynaga qarab bajarish( diska»» chan kul bilan ulokti rish yoki bokschini chap tomonlama turib zarba berishi).
3. Harakatlar tezligi va surgatning o`zgartirish (m., tezlashtiril gai usulda yoki sekinlashtirib mashqlar bajarish).
4. Fazoda mashqlar bajarilayetgan chegaralarni o`zgartirish (m., ulok tirishda snaryadlarni kichiklashtirilgan aylanadan uloktirish yoki maydonining satxi kichiklashtirilgan sport uyinlaridan foydalani lanish, chunki keng maydon tor maydonga nisbatan chaqqonlikni namoyon qilish uchun qulaylik tugdirmaydi; balandlikka turli usul bilan: orqamachasiga, oldi, yonlama, aylanib yugurib sakrash va xokazolar).
5. Kushimcha harakatlar kiritib mashqlarni murakkablashtirish (masalan, yerga tushish oldidan qo`shimcha burilishlar qo`shib, tayanib sak rash va boshqalar).
6. Tanish mashqlarni oldindan rejalashtirmay, ma`lum bo`lmagan tarzda qo`shib bajarish(myasyalt, gimnastik kombinatsiyalarini kurgan va ukitgan zaxoti bajarish musobaqasi va shunga uxshashlar).
7. Juft va gruppa bo`lib bajariladigan mashqlarda shug`ullanuvchilar ning bir-biriga ko`rsatadigan qarshiliklarini o`zgartirish (masalan, uyin larda turli taktik kombinatsiyalarni qullash, mashqlarni bajarishda tez-tez sheriklarni o`zgartirish).
Chaqqonlikni nisbatan xususiy bo`lgan sifatlaridan biri muskullar ni ratsional bushashtira bilishni o`rganish va uni takomillashtirishdir. Har qanday harakat ma`lum ma`noda muskullarni ko`zgalishi va bushash tirilishining natijasidir. Ko`zgalishdek, bushashtirish(lozim bo`lgan mus kulni, lozim bo`lgan payitda)ni bilish har qanday harakatni samarali bajarishda muhim rol uynaydi. Harakatni koilmakom qilib bajarish uchun vaqtincha bushashib turishi kerak bo`lgan muskullar guruxining tarangligi harakatni bajarish uchun lozim bo`lgan bemalollik (bugiklik) ni, harakatni erkin bajarishni yo`qka chiqaradi.
Harakatni bugik, erkin emin bajaraolmasak ruxiy va muskul tarangligi orqali sodir bo`ladi deb uni nkki guruxga ajratiladi. Ruxiy tarang lik vsosan xis xayajonga sabab bo`ladigan faktorlar (kuchli rakibni ko`rish, musobaqalashadigan muhit, tomoshabinlar va x. k.) orqali so dir bo`ladi va chaqqonlikgagina emas, organizmning boshqa funksional hamda jismoniy sifatlariga ham salbiy ta`sir ko`rsatadi. Bu dikkatni tuplay olmaslik, faoliyat tarkibidagi o`zgurtirish knlishda kechiqish, harakatlar ketma-ketligini bo`zilishi va boshqalar tarzida namoyon bo`ladi. Bu noqulayliklar bilan ko`rashish yulari haqida "Sport psixologiyasi" fanida lozim bo`lgan ma`lumotlarni olish mumkin. Ruxiy taranglik albatta muskul tarangligini sodir bo`lishi bilan ko`zatiladi.
Muskul tarangligi turli sabablar orqali vujudga kelib kuyidagi qayd qilingan uch shaklda namoyon bo`ladi; a) muskul tonusini ortishi (gipermoiotoniya) orqali muskul taranglashishi; b) uta tez bajarish okibatida muskulni taranglikdan tushishga, bushashishga ulgurmasligidan sodir bo`ladigan taranglik fiziologiyasi va jismoniy madaniyat nazariyasi fanlari orqali urganiladi.
Chakkonlikni rivojlantiruvchi mashqlar tez charchatadi. Bunday mashqlarni bajarishda muskullar nixoyatda aniq va yuqori darajadagi sezgi talabiga muxtoj bo`lib, charchash sodir bo`lganda, mashqni bajarish kam samara beradi. Shunga ko`ra organizm sarflangan energiyani nisbatan tulik tiklanishi uchun yetarli bo`lganda dam olish oralik laridan (inter valdan) foydalaniladi. Yuqori dara jada energiya sarflash bilan baja rilgan mashqlardan so`ng chaqqonlikni madaniyatlaydigan mashqlarni baja rish biz kutmagan natijani beradi.
XULOSA

E`tibor berilsa insonning hayotiy faoliyati( nshlab chiqarishda, hayotda, sportda) biz urganayotgan sifatlarni belgilangan darajada rivoj langanligiga bog`liq. Ular qanchalik rivojlangan bo`lsa organizmning ish qobiliyati shunchalik yuqori bo`ladi, mehnat faoliyatida nchsbatan oz muskul energiyasi xisobiga samarali ish bajaradi, shug`ullanuvchi salomatligiga

uni uzoq vaqt aktiv hayotiy faoliyatini ta`minlaydi, tashqi muhitning hamda ishlab chiqarishdagi zararli ta`sirlarga nisbatan organizmini qarshi tura olishi kuchayadi. Jismoniy sifatlar insonni ma`lum yoshdan navbatdagi yosh kategoriyasiga utishi bilan tabiiy ravishda o`zgaradi. Bunday o`zgarish yosh bilan bog`liq bo`lgan rivojlanishlar yoki o`zgarishlar deb tushuniladi. YOsh bilan bog`liq Jismoniy sifatlarni rivojlanishi nisbatan se kin va notekis boradi. Jismoniy sifatlarni rivojlantirishning asosida organizmning ish qobiliyatini boshlangich darajasini oshirish maqsadida oshirib beril gan yo`qlamalarga javob bera olishi xususiyati unga javoban reaksiyasi deb tushuniladi. Organizm jismoniy yo`qga o`zidagi mavjud zaxiralarini jalb qilish orqali javob beradi. Mashq bajarish davomida energiya resurslari sarflanadi, asta-sekinlik bilan charchok xis qila boshlanadi. Charchok xosil bo`lgan mashg`ulotdan so`ng ish qobiliyati pasaygan xollar koladi, so`ng u asta sekinlik bilan tiklana boshlaydi. Ish qobiliyatini tiklanishi ish boshlangungacha bo`lgan holatga yetib uni ortishi davom etaveradi(bu fnzio logik qonun), shunday qilib organizm energiya resursini son jixatdan sarflanganini tiklab ulguradi. Bunday yuqori tiklanishda ish kobi liyatini oshgan fazasi vujudga keladi. Bu faza bir oz vaqt ichida ushlanib turadi va so`ng dastlabki holatga pasayadi. Shunday qilib jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish mashg`ulotlaridan so`ng organizmni holatida uchta fazani ko`zatish mumkin: charchash, dastlabki holat darajasigacha tiklanish, ish qobiliyatini dastlabki darajadan yuqorirok ortishi.
Agarda keyingi mashg`ulot charchash fazasiga to`g`ri kelib qolsa charchokni ustma-ust tuplanishi sodir bo`lib u tolishga aylanadi. Shug`ullanish organizmning energiya resurslarini tiklanish fazasi ga to`g`ri kelsa ish qobiliyati aytarli darajada oshmasligi, ish qobiliyati ni yuqori darajadaligiga to`g`ri kelsa organizm jismoniy yo`qga tayyorligi, katta xajmda mashq bajarishni uddalay olishligi amaliyotda va fanda isbotlangan. Shunga ko`ra trenirovkalar organizmni yuqori ishchanlikka ega bo`lgan fazalarda utkazilsa shug`ullanganlik darajasi doim usishi ko`zatilmoqda. Masalan, kuch talab qiladigan mashqlar bilan shug`ullanish mashg`ulotlarining chastotasi qator faktorlarga, xususan shug`ullanuvchilarning tayyorganligiga bog`liq. Tajribada isbotlanishicha shug`ullanishni endigina boshlaganlarda mashg`ulotlarni xaftada uch marotaba utkazish I, 2 yoki 5 marotabali mashg`ulotlardan yuqori samara bergan, yuqori malakali sportchilarda esa mashg`ulotlar chastotasi ko`prok.
Shug`ullanganlik faqat tizimli mashg`ulotlardagina ortadi va uni tuxtatish bilan shug`ullanganlikni keskin pasannpsh ko`zatiladi. Jismoniy madaniyat jarayonida tanaffuslarga yul qo`yilmaydi. Chunki mashg`ulot ni ijobiy effekti yo`qoladi. Ijobiy effekt foni (soyasi) muximdir. Zararli o`zgarishlar tanaffusning 5-7 kunlaridayok keskin namoyon bo`ladi. Muskul kuchi ozayadi, harakat tezligi susayadi, chidamlilik yomonlashadi. Jismioniy madaniyat jarayoning - jismoniy sifatlarni rivojlan tirishning o`zluksizligi jismoniy kamolotga erishish uchun optimal sharoit yaratadi. Nagruzkani intensivligi va xajmi, dam olish bilan shugul lanishni(nagruzkani) to`g`ri navbatlashuvini tizimliligi bo`zilishi, juda ham yuqori yoki past yo`qlama tanlash mashg`ulotlardan kutilgan iatijaga olib kelmasligiga sabab bo`lishi mumkin ko`zatilmoqda.