Jismoniy sifatlar (harakat) ni rivojlantirish

2.2 Jismoniy sifatlarda tezkorlikni rivojlantirish
Tezkorlik deganda, individ harakatlarining tezlik xarakteristikasini, asosan harakat rsaksiyasining vaqtini bevosita belgilovchi funksioal xususiyatlar kompleksi tushuniladi. Tezlikni namoyon bo`lishi ning uchta asosiy shakli bor:
1. Yakka harakat tezligi(kichik tashqi qarshilikni yengish bilan)
2. Harakatlar chastotasi.
3. Harakatlar reaksiyasini tezligi (yashirin patent davri)
Tezkorlikning eng sodda shakllarining namoyon bo`lishi bir - biriga aloqador emas. Ayniqsa bu reaksiya vaqtiga bog`liq bo`lib, ko`p xollarda harakat tezligi ko`rsatkichlari bilan korelyatsiya qilinmaydi. Tezlik ning namoyon qilinishini qayd etilgan uchta shaklining umumlashmasidan - qo`shilmas dan achiklash mumkin.
Masalan, 100 m ga yugurish natijasi startdan chiqish reaksiyasi vak tiga, alohida harakatlarning bajarilishi, tezligi (depsinish, sonni tez tiklab olish kalamlar sur`ati) va boshqalarga bog`liq. Amalda yaxlit hara katlar (yugurish, so`zish)ning tezligi tula harakat aktining tezli giga bog`liq. Birok murakkab koordinatsiyey harakatlardagi tezlik faqat tezkor lik darajasiga emas, balki boshqa sabablarga, masalai, yugurishda kadam o`zuililigiga, u o`z navbatida, oyoqning uzunliligiga va depsinish kuchiga ham bog`liqdir. Shuning uchun yaxlit harakat tezligi inlisidpipg tezkorligini qismian ifodalaydi xolos. Aslida tezkorlik ning eng sodda shakllarining namoyon bo`layotganligini taxlil qila olamiz xolos.
Ko`pincha maksimal tezlik bilan bajarilayotgan harakatlarda ikki xil faza farqlanmoqda:
a) tezlikni oshirib borish(tezlanish, olish) fazasi;
b) tezlikning nisbatan stabillashuvi fazasi(startdagi tezlanish)
Tezlikni oshirib borish qobiliyati bilan masofani katta tezlikda utish qobiliyati - tezkorlik namoyon qilishda biri ikkinchisiga bog`liq emas. Juda yuqori darajada startdan chiqish tezligiga ega bo`lib masofa da tez yuguraolmasligi yoki uning aksicha ham bo`lishi mumkin. Signallarga reaksiya yaxshi bo`lgani xolda, xarakat chastotasi oz bo`lishi ham
ko`zatiladi.
Psixolofizikaviy mexanizmlar tezlik reaksiyasining xarakteri ni turlicha namoyon bo`lishiga sababchi bo`ladi. Tezlik namoyon bo`lishining bun day xarakterini qisqa masofaga yugurishda aniq ko`rishimiz mumkin, startni (vaqt xarakteristikasiga ko`ra) tez olish mumkin, lekin tezlikni ma sofada uzoq ushlab tura olmasligini ko`ramiz. Yugurish tezligi harakatni ko`rsatilgan xarakteristikasi bilan nisbiy bog`liq xolos. Tezlik ning namoyon bo`lishida yuguruvchi kadamining uzunligi, uning oyogi uzunligiga, o`z navbatida, yuguruvchi oyoq muskullarining yerga tiranish kuchiga bog`liqdir. Shuning uchun harakat reaksiyasining vaqt davomida namoyon bo`lishiga qarab o`quvchining sprintda o`zini qanday namoyon qilishini bashorat qilishi miz goyatda mushkul.
Tezkorlik sifatini bir mashqdan ikkinchi mashqka "k u ch i r i sh " qoidada ko`zatilmagan. Uning kuchishi mashqlarni bir-biriga koordina siya nuktai nazaridan yaqin uxshashaligi bo`lsagina namoyon bo`lgan, kolaversa individning mashqlanganligi (shug`ullanganligi) qancha yuqori bo`lsa, bu kuchish shunchalik past darajada bo`ladi (N.GOzolin, 1949; V.M.Zatsiors kiy, 1961). Shunga ko`ra, tezkorlik sifati haqida gapirganda, bu sifatni, madaniyatlash haqida gapirmay, inson harakatidagi aniq tezkor lik xususiyat larini rivojlantirish haqida gapirish lozim.
Yakka harakat tezkorligini harakat aktini biomexanik bo`laklarga(qismilarga) ajratib chegaralangan xolda tavsiflashimiz mumkin (m., depsinish tezligini aniqlash kerak bo`lib qolsa, yugurishda sonni tez kutarib chiqa olish orqali aniqlanadi). Ayrim sport mashqlari turlarida(masalan: uloktirishlarda) harakat tezligi muskullar kuchining namoyon bo`lishi bilan umumiylashib (qo`shilib) ketadi va bu bilan tezkorlikni kompleksli xususiyatini - keskin harakat (rezkost)ni vujudga keltiradi. Shuning uchun tezkorlik - kuch talab qiladigan sport turlarida harakat tezligini rivojlantirish, ayniqsa, tashqi qarshilign yuqori bo`lgan mashqlar muskul kuchini rivojlanti ruvchi vosita sifatida rol uynaydi.
Sof, tez bajariladigan mashqlar evaziga tezkorlikni rivojlan tirish juda qiyin bo`lib, kuch talab qiladigan mashqlar orqaligina mus kul ko`zgalishi tezligining oshishi amaliyotda isbotlangan. Kuch imkoniyatlarini oshirish vazifasi esa juda sodda xal qilinadi. Kuchni rivojlantirish tez harakatlar sharoitida utishi lozim. Buning uchun dinamik zuriqish uslubidan foydalanadilar: maksimal kuch bnlan zuriqish harakatni tula amplitudada, eng yuqori tezlikda,shug`ullanuvchi uchun me`yoridan oz vazminlikda yo`q bilan yuzaga keltiriladi. siklik harakatlar harakat chastotasini ifodalaydi.
Qo’llarni maksimal harakati chastotasi oyoqlarnikidan yuqori; yoki oyoq kul buginlarining harakati chastotasi tananing boshqa a`zolari va boshqa bo`laklaridan yuqori darajada bo`lishi mumkin.
Harakat chastotasini ulchash qoida sifatida vaqtning qisqa inter vali orqali olib boriladi. Sprint yuguruvchining 100 metrga yugurish dagi harakat chastotasi bir sekundda bajaradigan kadamlari sonini sanash orqali aniqlanadi.
Harakat chastotasi va shu bilan birga, siklli harakatlar tezligini rivojlantirish maksimal tezlikda bajariladigan mashqlarni bajarish orqali amalga oshiriladi. V.P.Filinning(1970) isbot lashicha, sport trenirovkasining boshlarida tor yunalishdagi mashqlar bilan tezlikni rivojlantirish salbiy okibatlarga olib kelar ekan. Bu metod bilan natija sprintda 1-1,5 sekundgina yaxshilanadi xolos. Boshlanishdan umum jismoniy tayyorgarlikni oshirib tor yunalishdagi tezlik sifatlarini rivojlantirish ijobiy natija beradi. Yuqoridagi qoidaga rioya qilish bilan cheklanib kolinsa, tor yunlishdagi tezlik uchun berilgan mashqlar tezlik tusigining paydo bo`lishiga olib keladi (skorostnoy barer). Ana shu tezlikka organizmda refleks vujudga keladi, bu esa tezlikning stabillashuvi demakdir.
Harakat chastotasi va harakat tezligini rivojlantirish uchun tak rorlash. takroriy - oshirib borish va o`zgaruvchan mashq qilish metodlari dan foydalaniladi. Bunday metodlarni qullashda yugurish masofasi tun day tanlanadiki, uning oxirida va yuguruvchiiing takroriy urinishla rida ham tezkorlik pasaymasligi kerak..
Maksimal intensivlikda bajariladigan ish anaerob sharoitda utadi, shuning uchun dam olish intervali urinishlar orasida kislorodga muxtojlikni kondira oladigan darajada belgilanishi (urnatilishi) lozim. Ularning oraligini yengil yugurish, osoyishta yurish va boshqalar bilan tuldirish lozim. Emotsionallik va ko`zgalishning yuqori darajasi tezkorlik imkoniyatlarini namoyon bo`lishi uchun sharoit yaratadi. Bunda uyin va musobaqa metodlari(bu metodlardan jismoniy madaniyat metodlari mavzusida tanishamiz) maqsadga muvofiqdir.
Agarda tezkorlik ishi charchash ko`zga tashlana boshlaganda bajaril sa, maksimal tezkorlik emas, tezkorlik chidamliligi rivoj lanadi. Shug`ullanuvchiniig yoshi va ularning indivndual xususiyatlari tezlikni rivojlantirish imkoniyatlarini chegaralaydi. Kizlarda qulay yosh 11-12, ugil bolalarda esa12-13 yosh xisoblanadi. Mashqlarni standart ravishda takrorlayverish yoshlikdanok "tezlikning tusigini" vujudga kel tiradi. Kichik maktab yoshidagilarda harakatli uyinlar, o`rta va katta maktab yoshida sport uyinlari, tezkorlik bilan bajaradigan standart yugurishlardan foydalirokdir.
Harakat reaksiyasining tezligi deganda, individning qandaydir tan langan signalga, bo`yrukka, ovozga javoban tezkorligini tushuniladi. Harakat reaksiyasi ikki turga ajratiladi: S o d d a(oddiy) reaksiya - bu kutilgan signalga oldindan belgilangan harakatlar orqali bsrilgai javob sanaladi. Murakkab reaksiya - tanlay olish reaksiyasidir. Oldindan belgilangan harakatni bajarish uchun bir necha signal ichidan shartlangani tanlab olinadi yoki bir signalga oldindan belgilangan bir necha hara katdan shartlanganinigina bajarish tushuniladi.
Harakatlanayotgan ob`ektga nisbatan reaksiya ko`pincha uyinlarda, aso san sport uyinlarnda, sport yakka ko`rashida (masalan, uyinchining rakibn tomonidan yoki sherigi tomonidan o`zatilgan tupni kabul qilib olish uchun chiqishn) sport yakka ko`rashida uchraydi. Murakkab harakat reaksiyasi davom etish vaqti soddasidan-oddiy reaksiyadan birmuncha uzunrok bo`ladi. Sodda reaksiya "kuchi sh"(utish) xususiyatiga ega: agarda individ (shaxs) biron-bir holatda signalga tez reaksiya qilsa, boshqalariga ham xuddi shunga uxshagan sharoitda tez reaksiya qilishi mumkin. Qiyin reak siyalar xususiyligi bilan ajralib turadi. Agarda odam navbati bilan ikki signalga yaxshi reaksiya qilsa, uchta va undan ortik signallarga ham shunday tez reaksiya qiladi, deyishimiz noto`g`ri bo`ladi.
Harakat tezligi reaksiyasini sekundlar va millisekundlar bilan ulchanadi. Tezlikni rivojlantirish uchun vosita qilib, odatda, maxsus mashqlar tanlanmaydi. Oddiy harakat reaksiyasi tezlik talab qiladigan turli harakatlarni bajarish davomida rivojlanaveradi. Bunda harakat reaksiyasini "kuchish"i (tezlikning kuchishi) ko`zatil maydi, ya`ni tezlik rekatsiyasini rivojlantirish bilan harakat tezligini rivojlantirish qiyin. Harakat reaksiyasini rivojlan tirishda turli-tuman harakatli, sport uyinlarini vosita sifatida kimmati yuqori, ammo basketbol ularning ichida yetakchi vositadir.
Asosiy metod-paydo bo`lgan, bo`ladigan signallarga imkoni bori cha tez reaksiya qila olish. Analitik yendoshish metodi, ya`ni yengillashtirilgan sharoitda va tezlikda harakatlarni alohida ajratib olib tezlikni rivojlantirish ham yaxshi natijalar beradi. Sensamotor metodidan ham foydalaniladi (S.P.Gellershteyn 1958). Unda interval vaqtini farqlay olish qobiliyatini oshirish uchun signallarga reaksiya qilish tezligini oshirish mashq qilinadi. Maktabdagi jismoniy madaniyat darslarida reaksiya qilish vaqti ni oldindan shartlashilgan turli-tuman signallarga reaksiya qilishni talab qiluvchi (masalan, tuxtalishlar bilan bajariladigan erkin yugurishlar yoki o`qituvchi signali, bo`yrugi bilan yugurish yunalishini o`zgartirish) mashqlarni yordamida rivojlantiriladi. Sport uyinlari reaksiya qila olish va uni madaniyatlaydigan eng yaxshi vositadir.
Egiluvchanlik - jismoniy fazilat bo`lib, harakat tayanch aparatlari ning morfofunksional xususiyatlari demakdir. Bu xususiyatlar shu apparat zvenolarining harakatchanligi, uning maksimal amplitudasi(ogishi, egilishi, buklana olishi, cho`zilishi, kayishkokligi va xokazolar) bilan ulchanadi. Egiluvchanlik aktiv, passiv bo`lishi mumkin. O`z muskulы kuchi evaziga bo`ladigan Egiluvchanlik aktiv va tashqi qarshilikni yengish, ogirlik kuchi va xokazolar xisobigaruy beradigan Egiluvchanlik passiv egiluv chanlik deyiladi. Emotsionallik kutarinki kayfiyat va boshqalar egiluvchanlikning na moyon bo`lishiga ijobiy yoki salbiy ta`sir ko`rsatadi. Harakatchanlikni chegaralanishida cho`ziladigan muskullarning ko`zgaluvchanligi muhim axa miyatga ega. Chunki uning tabiatida cho`zilayotgan muskullarni saqlash mav juddir. Cho`zilayotgan muskullarning egiluvchanligi ortishi bilan ularning ko`zgaluvchanlik holati yuqori darajaga kutariladi. Bunda cho`ziluv chan muskullarning faoliyati ma`lum darajada pasayadi.
Egiluvchanlikni namoyon bo`lishi tashqi muhitning temperaturasiga ham bog`liqdir-temperaturaning ortishi bilan Egiluvchanlik ortib boradi. Erta tongdan tungacha bo`lgan vaqt, boshqa jismoniy sifatlarga qaraganda, egiluvchan likka ko`p ta`sir qiladi. Masalan, ertalab Egiluvchanlik ancha kamaygan bo`ladi. mashg`ulot vaqtida Egiluvchanlik turli sharoitlar (harorat, kun ning vak ti) ta`sirida o`zgarishini e`tiborga olish lozim.
Egiluvchanlikni yomonlashuviga olib boradigan noqulay holatlarni, chigal yozish(razminka) mashqlari yordamida muskullarni kizitish bi lan bartaraf etish mumkin. Egiluvchanlik charchash ta`sirida sezilarli o`zgaradi, aktiv Egiluvchanlik ko`rsatkichlari esa ortib boradi. Bolalar kattalarga Karaganda ancha egiluvchan bo`ladi, degan fikr unchalar to`g`ri emas. Bu fikrni boshqacharok - bolalarda Egiluvchanlikni madaniyatlash kattalarga nisbatan osonrok kuchadi, deb tushunsak to`g`rirok bo`ladi.
Aktiv Egiluvchanlik bevosita muskul kuchi bilan aloqador. Lekin kuchni rivoj lantiradigan mashqlar bilan shug`ullanish buginlarda Harakatchanlikni susaytirishi, chegaralash mumkin. Bu salbiy ta`sirii yengish mumkin: Egiluvchanlik va kuchni rivojlantiradigan mashqlarni maqsadga muvofiq qo`shib olib borish yuli bilan jismoniy sifatlarning normal madaniyatlanishiga erishish mumkin. Jismoniy madaniyat jarayonida Egiluvchanlikni mumkin kadar me`yoridan ortik, ko`prok rivojlantirmaslik maqsadga muvofiqdir.
Egiluvchanlini rivojlantirish uchun uchun maksimal harakat ampli tudasidagi (cho`zish, eshish, buklana olishni oshiradigan) jismoniy mashq lardan foydalaniladi. Ular ikki guruxga (aktiv va passivga) bo`linadi. Aktiv harakatlarda buginlardagi harakatchanlik shu bugindan uta digan muskullarning qisqarishi xisobiga ruy beradi, passiv harakatlar da tashqi kuchlardan foydalaniladi.
Aktiv mashqlar bajarilish xarakteriga ko`ra bir-biridan farq qiladi: bir fazali va prujinasimon (ketmya-ket ikki-uch marota balab enga shish)mashqlari: tananing ma`lum a`zolarini yoki uing bir qismiini tebratish, siltash (maxlar)lar, oxirgi holatini ushlash (fiksiya), qarshi liklarni yengish, ogirlikdan foydalanish mashqlari.
Bulardan tashqari maksimal amplitudada bajarilayetgan harakat davomida tanani kimirlatmay ushlash bilan (statik holatda) bajariladigan mashqlar ham shu guruxga kiradi.
Passiv statik mashqlaraya gavdaning holati tashqi kuch lar xisobiga saqlanadi-bu aktiv Egiluvchanlikni rivojlantirish uchun dinamik mashq larga Karaganda samarasizrok, lekin passiv Egiluvchanlikni madaniyatla shda yuqori ko`rsatkichlarga olib kelishi mumkin. Musqo`llar nisbatan kam cho`ziluvchan bo`ladi. Agar bir harakatda ularning uzunligini oshri shga harakat qilinsa, unig natijasi juda past bo`ladi. Birok mashqlarni takrorlayverish mashq qilish orqaln ular koldirgan natijalar yigilib, amplitudaning ortishi juda sezirarli bo`ladi. Shuning uchun egiluv chanlikni oshirish mashqlari seriyalar bilan, har birini bir nechta mar ta qaytarib bajarish lozim va shunday qilish zarur. Seriyadan seriyaga utgan sari harakat amplitudasi orttirib boriladi. Har bir mashg`ulotda cho`zi luvchanlik mashqlarini ogrik sezguncha bajarish tavsiya etiladi. Ogrik paydo bo`lishi bilan mashq amplitudasi chegaralanadi. Agar mashqlarni har kuni sistemali bir yoki bir necha marta bajarilsa, ularning foydasi ko`prok bo`ladi. Agar egiluvchanlikning erishilgan darajasini sak lab turish maqsad qilinsa, kamrok mashq qilish, ya`ni mashg`ulotlar sonini ozaytirib borish mumkin. Bu mashqlarni mustakil topshirik sifatida uyga vazifa qilib berish samara beradi. Darslarda bu mashqlar asosan darsning asosiy qismii oxiriga, chigal yozish vaqtida va asosiy bo`lmagan mashqlar orasidagi intervallarda bajarish tavsiya qilinadi. Egiluvchanlik mashqlarini bajarishdan oldin muskullarda yengil ter paydo bulguncha chigal yozish mashqlarini bajarish zarur. Bu mashqlar xisobiga erishil gan harakat chanlikning ortishi nisbatan uzoq davom etmaydi - xona temperaturasida 10 minutcha saqlanadi. Issiklik tarqalishini kamayti rish (issik kiyim kiyish) bilan, bu vaqtni ma`lum darajada oshirish mumkin.