Jismoniy tarbiya tizimini rivojlanishi tarixiy qonuniyatlari, jismoniy tarbiyaning umumiy prinsiplari, ularni mashg‘ulotlar jarayonida amalga oshirish yo‘llari

Jismoniy mashqlarning turkumlarga bo‘linishi.
Jismoniy mashqlarni turkumlarga bo‘lish-ularni bir-biriga bog‘liq bo‘lgan guruhchalardagi mashqlarning ba’zi xususiyatlari umumiy (yoki deyarli umumiy) bo‘lishi lozim.
Jismoniy tarbiyaning tarixiy analizi shuni ko‘rsatadiki jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida tarbiyaning ma’lum amaliy va’zifalarini xal qilish uchun oqilona deb to’ilgan jismoniy mashq turlari tanlab olingan va turkumlarga bo‘lingan. Bular - Qadimiy Gretsiyada ‘entalon-besh kurash: Gust-Muts tizimidagi tabiiy xarakatlar: XVIII va XIX asrlarda ‘estalotssioning va shi’sning oddiy xarakatlari: snaryadlar bilan va snaryadsiz mashqlar: guruhli mashqlar: jangovor «sokol: tizimidagi va hakozo.
Bu turkumlar jismoniy tarbiyaning butun tarixan mujasamlashgan vositalarini o‘z ichiga olmaydi. Eberning fransuz tizimida mashqlar asosan foydalaniladigan vositalarning tor amaliy belgilariga ko‘ra (yurish, yugurish, sakrash, tirmashib chiqish, og‘ir narsalarni ko‘tarish mashqlari, uloqtirish, suzish, ximoyalanish va hujum qilish) klassifikatsiya qilingan edi.
Avstriya ‘edogoglar K.Gaulgofer va M.Shtreyxer tomonidan qilingan jismoniy mashqlar klassifikatsiyasi «‘edogogik maqsadlar» bilan tuzilgan bo‘lib. jismoniy mashqlarning quyidagi asosiy guruhlarini nazarda tugan edi: 1. Tenglashtiruvchi mashqlar, 2. Shakllantiruvchi mashqlar, 3. Yetuklikka oid mashqlar, 4. Xarakatlarni chiroyli bajarish mashqlari (u’r. v isskustve dvijeniy). Buyuk olim ‘.F.Lesgafit maktab yoshidagi bolalarning jismoniy tarbiyasi maqsadlariga muvofiq keladigan jismoniy mashqlarning ajoyib klassifikatsiyasini ishlab chiqdi.
Uning klassifikatsiyasining asosiy guruhlari quyidagilardir:
Oddiy mashqlar. 2. Murakkab mashqlar yoki kuchlanish ortib boradigan mashqlar. 3. Maqsadi fazoviy munosabatlarni o‘rganish va vaqtga ko‘rishni taqsimlashdan iborat bo‘lgan mashqlar. 4. Murakkab xarakatlar ko‘rinishidagi muntazam mashqlar.
Ko‘rib chiqilgan barcha klassifikatsiyalar aslini olganda, gimnastikaning turli tizimlardagi mashqlargagina taallo‘qli bo‘lib, maktabda o‘quvchilar bilan olib boriladigan mashg‘ulotlarda qo‘llanilar edi. Ular jismoniy tarbiyaning tarixi qaror to’gan barcha vositalarni qamrab olmas edi.
Jismoniy mashg‘ulot mashqlarning yetarlicha ilmiy ravishda asoslangan turkumlari hozirgacha xali tuzilgani yo‘q. Maxsus adabiyotlar obzorida ko‘‘roq gimnastika, s’ort, o‘yin va turizm turlariga deyarli e’tibor beriladi. Undan tashqari yana guruhlarga bo‘linadi. (gimnastika asosiy va umumtayyorgarlik, s’ort, s’ort turlariga, yordamchi guruhlarga bo‘ladi).
Lekin bunday klassifikatsiyalashtirish yetarlicha aniq emasdir, yetarli darajada jimsmoniy tarbiya vositalari va metodlarini to‘la o‘zaro birikuvini hisobga olmaydi. Xozirgi davrda keng tarqalgan va amaliyotda sinalgan jismoniy mashqlar to‘‘lami jismoniy sifat va qo‘shimcha belgilarni bajarishga qo‘yilgan talablarning yutuqlari bo‘yicha ajratishdir. Ular mos holatda quyidagilarga ajratiladi:
1. Maksimal kuchni intensivligi va quvvatini xarakterlovchi mashqlarning tezkor-kuchli kurash (s’riterskiy beg-qisqa masofaga yugurish, irg‘itish, sakrash, shtangani ko‘tarish va hakozo).
2. Siklli xarakterdagi mashqlarda chidamlilikni chiqarib keltiruvchi mashqlar turli (qisqa va uzun masofalarga yugurish, chang‘ida yugurish, yurish, suzish va hakozo).
3. Qat’iy tartiblashtirilgan reja shartlarida qo‘yilgan koordinatsiyalashtiruvchi boshqa qobiliyatlarning xosil qilishni talab etuvchi mashqlar turi (gimnastik va akrobatik mashqlar, suvga sakrash konkida figurali uchish).
4. Harakat faoliyatining, harakatdagi sodir bo‘ladigan shakl va situatsiyalarning usluksiz o‘zgarish rejimi sharoitlarida jismoniy sifatlarini majmua xolda mavjudligini talab etuvchi mashqlar turi (kurash, boks, qilichbozlik, s’ort o‘yinlari).
5. Shu bilan bir qatorda xususiy klassifikatsiyalashtirilgan qo‘llaniladi. Biomexanika mashqlarni sikli, siklik va kombinatsiyalashtirilgan mashqlar ko‘‘roq qo‘llaniladi, undan tashqari (‘ostu’atelniy) aylanma va murakkab fazoviy mmashqlar.
Fiziologiyada esa quvvatning turli zonalarida bajariladigan mashqlar qo‘llaniladi (maksimal, katta va me’yorli (umerenniy)).
Jadval 2.