Jismoniy tarbiya vositalari reja: I. Kirish II. Asosiy qism

Jismoniy mashqlarning mazmuni va shakli.
Jismoniy mashqlar shakli va mazmuni uzaro boglik bulib, bir-birini takazo etadi. Mazmunning uzgarishi shaklni uzgarishiga olib keladi. Mazmun shaklga nisbatan asosiy rolni uynaydi. Masalan, xar-xil masofada tezlik sifatining namoen bulishi yugurish texnikasining xam turlicha bulishiga sababchi buladi(kadamning kattaligi, chastotasi, tana ning xolati va x.k.). Shakl mazmunga ta’sir kursatadi. Anik ma’lum bir xarakat uchun namoen bulaetgan jismoniy sifatlar shu jismoniy mashqni bajarishdagi malakaga ta’sir kiladi. Shuning uchun suzuvchi kuchi bilan gimnastikachi kuchi, shtangachi kuchi bir-biridan farklanadi. Jismoniy mashqni shakli va mazmuning ratsional muvofikligiga erishish jismoniy tarbiya nazariyasi va amalietining asosiy muammolaridandir. Bu muammo kisman xarakat malakasi va kunikmasi, shuningdek jismoniy sifat lariga xam taaluklidir.
a) bajarilaetgan xarakat, uni bajarishdan kelib chikadigan maksad;
b) xarakat vazifasini xal kilish usulini farklash kerak buladi.
T ye x n i k a-grekcha suz bulib “bajara olish san’ati” degan ma’noni bildiradi. Jismoniy mashq texnikasi doim uzgarib turadi va takomil lashadi. Takomillashgan xarakat texnikasi yukori natija kursatish garovi bulib unga sportchilarning tinimsiz ter tukishi orkali erishiladi. Sportchining jismoniy tayyorgarligini ortishi yoki uning tan tuzilishi (natomiyasi), boshkacha aytganda jismoniy rivojlanganligini kursatuvchi kursatkichlarning turli-tumanligi (son suyagini kaltaligi yoki uzunligi, yelga sugi ulchamining turli xilligi va x.k.) sport turi–jismoniy mashqlar bajarish texnikasini asosini uning zvenolari yeki detallarini uzgarishiga, almashishiga sabab bulishi mumkin. Kullangan usullar tananing qismlarini uzaro kelishgan xolda, xarakat aktining ketma-ketligi tizimini buzmay, jismoniy sifatlari(kuch, tezkorlik, chakkonlik, muskullar egaluvchanligi va bugin lar xarakatchanligi)ning keraklicha namoen kilinishini takazo etadi. Usul samarali bulsa, amalietda unumli Qullanishi mumkin va uzok vakt uzining xaetiy – amaliyligini saklab koladi. Masalan, balandlikka sakrashning “Fosberi-flop” usuli samarali bulsa xam, xozirgacha kup chilik sportchilar “perekidnoy” usulidan foydalaniladi. Yangi urganuv chilar uchun xozirgi kunda “kadamlab sakrash” usulidan foydalaniladi.
Texnikaning dyetali bu, xarakat tarkibiga kirgan, lekin uning asosiga, zvenolariga zien yetkazmaydigan kushimcha xarakatlar yeki shu xarakat mexanizmi tarkibidagi eng mayda bulaklardir. Masalan, uzun likka sakrashda kimdir tanaga tezlik berishni keskin tezlanish bilan, kimdir tezlanishni asta-sekinlik bilan boshlaydi: kiska masofaga yugu ruvchi xam tusiklar osha, xam tusiklarsiz, yugurish yulkasida xarkat lana oladi. Start uchun start kolodkasini urnatish esa ikkala masofada turlicha, ular kaysidir detal bilan fark kiladi, lekin bu detal mashqni aso siy zvenosiga zien yetkazmaydi.
Xulosa kilsak ratsional texnikani egallashda fakat mexanika ko nunlariga tayanish bilan cheklanmay, xarakatni materiyaning eng yukori shakillariga, ulardan biri bulmish biologik konuniyatlariga xam tayanishga tugri keladi. Darslikning xarakatlarga xarakteristika buli miga ratsional sport texnikasining ayrim konuniyatlari xususida suz yuritiladi. Kuyida biz asosan muskul kuchidan foydalanishning samara lariga tuxtalamiz.
Muskulning uta zurikishini optimal yunalishi. Muskul kuchi belgilangan faoliyatning yunalishiga iloji boricha yakinlashti rilishi, moslashtirilishi lozim. Masalan, nayza uloktirishda zur berib tanaga tezlik berishimiz mumkin, lekin bu tezlik nayzani uloktirish dagi zarbga moslanmasa, sarflangan kuch samarasiz buladi, nayza muljal langan traektoriyada ulchmasligi mumkin. Past start olishda tananing ogishi 54 va 72 gradusli burchak xosil kilgandan sung startdan chikish ning samarasi turlicha buladi. Xisoblashlar kursatmokdaki, ikkala oekdan 180 kg kuch bilan depsinish 72 grardusdan start olganda, kuchning gorizontal yuna lishi samaradorligi 55, 62 kg.dan oshmas ekan. Agar start 54 gradusda bajarilsa, depsinish kuchi samaradorli 105, 80 kg bulishi mumkin. Xara kat tezligini oshirish, gavdaga tezlanish berish uchun unga anchagina kuch ta’sir etilishi lozim. U kanchalik kuchli bulsa, tanani fazoda tezlanishi shunchalik kiska vakt ichida tez vujudga keladi. Lekni tezlik birdaniga oshmaydi. Buning uchun kuch anchagina vakt ichida ta’sir etib turishi zarur. Maksimal tezlik olish uchun esa uzokrok masofa lozim va katta kuch bilan ta’sir etish foydalidir. Oekning tupga tegadigan ustki kismini kanchalik orkaga chuzib tup oraligidagi masofa uzaytiril sa, oek kaftining tegish tezligi oshirilsa, tupning zarbi kuchayadi. Yulning chegaralanishi tez likni kuchayishini susaytiradi.
Kuchning ta’sir etish vakti kanchalik oz bulsa, xarakat tezligi shun cha yukori buladi. Gavda kiya chizik buylab tezlik oladigan busa shuncha kup ta’sir kuchi kerak buladi.
Tugri chizik buylab xarakat tezligi uchun kiya chizik buylab xarakat tezligiga nisbatan ta’sir kuchi oz talab kilinadi.
Kuch oshirilishining uzluksizligi va birin ketinligi. Bu koida Nyutonning ikkita(inertsiya va tezlanish) konunidan kelib chika di. Eng katta kuch xarakatni boshlash uchun, tinch(turgun) inertsiyani yengish kerak uchun kerak buladi.
Masalan, shtangani kukrakka olishga xarakat boshlash uchun oekning va yelkaning orka muskullaridan, ularning kuchidan foydalaniladi. Chun ki uni tuxtatish yeki tinch turgan jism enertsiyasini ozgina bulsa-da, uzgar tirish uchun yana kushimcha zurikish talab kilinadi. Aslida bu zurikish dan mashq tezligini yanada oshirishda samarali foydalansa bular ekan.
Mabodo yadro turtishning kaysidir joyida xarakatning ozgina sekinlashtirilishi yeki ushlanishiga yul kuyilsa, oldingi xarakatning foyda li effektidan maxrum bulib kolish mumkin.
Xarakatlarning uzluksizligi va davomiyligi texnik tayergarligi yukori bulgan sportchilarda, ayniksa uloktirish, sakrash, suzishning barcha turlarida yakkol kuzga tashlanadi.
Xarakatlar shunday bajarilishi lozimkki, unda ishtirok etaetgan muskullar guru’ining ishi tugashi bilan navbatdagi muskullar guru’i xarakatni dvom ettirish uchun uz ishini ulab yuborsin. Bunga, albatta, kup mexnat(mashq) kilish orkali erishiladi. Buning ustiga navbatdagi xara kat lar yanada tezlik oshirilishi bilan bajarilishi lozim, ustiga-ustak, oldingi xarakatda ishtirok etaetgan gavdaning ma’lum kismi uz xarakat ini tugataetgan yeki xavoda muallak kolganda, davom ettirilishi lozim.
Xarakat sonining bir zvenodan boshka zvenoga utkazish.
Tana xarakati soni deyilganda, gavda massasining uning tezligiga ku paytmasi (mv) tushuniladi. Texnikasi oliy darajada bajarilaetgan jismoniy mashqning bajarilishiga nazarimiz tushganda, shuni kurish mumkinki, gavdaning aloxi da zvenolari xarakatga bir vaktning uzida emas, ma’lum ketma-ketlik bilan jalb kilinadi. Ayrim xollarda gavda ning katta massasi uzining kichik massasidan uzib, oldinga ketadi, ayrim xollarda uning teskarisi bulishi mumkin.
Ta’sir kuchiga aks ta’sir etish. Qarama-karshilik konuninga kura, xarkatlarning barchasida aylanma, borib kelish, uchrashish, bir-bi rini tuldirish(konpensatsiya)dek xarakatlar uzining aks ta’sirini yen gishi lozim.
Kattik yugurish yulkasida, kum yulkaga nisbatan yuguruvchi kam karshiliksiz xarakatlanadi. Yadro turtuvchi mashqni bajarish paytidagi final kuch sarflashda yerda ikki yeki bir oegi bilan tayana olsagina kerak li natijani kursatadi. Agar bir mashq bajaraetgan uz kuchini ikkinchi mashq bajaraetganning gavdasini aylantirish uchun sarflasa, keyingisi bu kuchga yetarli darajada moslab karshi kuch vujudga keltira olishi shart. Agar usha karshi kuchni vujudga keltira olmasa, mashqning effekti yuko ladi.
Ayrim jismoniy mashqlarni bajarishda karshilikni vujudga kel tirmasdan, aksincha karshilikni susaytirish, ozaytirish zaruriyati yuzaga keladi (voleybolchilarning yikilishi, ilib olishda…). Tupni kutib olishga intilish natijasida tupni ilib olishga erishish mumkin.
Jismoniy mashqlar bilan shugullanish davomida xarkat koordina tsiyasi degan tushunchaga duch kelamiz. Bu sifatning shakillanish me’eri ning buzilishi salbiy okibatlarga olib kelishi mumkin.
Xarakatlar tananing fazadagi(bushlikdagi) xolatiga qarab; xarakat traektoriyasiga (yuliga); xarkatning yunalishiga; xara kat amplitudasiga; (ogishiga) qarab; bajarish uchun sarflangan vaktiga; xarakatni tezligiga; xarakatni davomiyligiga (uzunli ligi); tempi, ritmi, kuchiga qarab tavsiflanadi.
Yukorida kayd kilingan xarakat xolatlarini taxlil kila olsak gina xarakatlarni tavsiflay olishimiz mumkin.
Amalietda tananing fazodagi xolati, xarakatning traektoriyasi (yuli)ga qarab tavsiflaymiz.
Tananing xolati (pozasi), buginlar – tananing qismlari (bulakla ri)ning xarakati fazoda xarakatning ma’lum elementlarini yuzaga kelti radi. Gavda qismlarini fazoda enkaygan, bukraygan, tanani ayrim bulak larini yigishtirilganligi, xarakatlar davomida bu pozalar va turish larni uzluksiz uzgarib turishi va x.k.lar uz navbatida jismoniy yukning xajmini ortishiga olib keladi.
Tananing vertikal xolati – osilish va tayanishlar, gorizontal xo latlar, gorizontal muvozanat saklashlar, aralash osilishlar, tayanish lar va x.k.lar. Tanani engashtirilgan, buklangan xolatlari: tayanib yetish lar, enkaygan xolda oeklar bilan oldinga, orkaga, yen tomonlarga “katta kadamlar”.
Tananing ayrim buginlari xarakatlari – inson jismining ajratib olingan kismidagi ikki biologik zvenoni fazoda turish joyini uzgarishi bulib, bukish va tugrilashdek sodda xarakat vazifalarini xal kilishga yunalish berishi mumkin. Individ xarakat faoliyatida uning jismi buginlaridagi xarkatlar bir vaktning uzidagi, ketma-ket, kator, oxista bajariladigan navbatma-navbat, yeki davomiyligi kiska, uzun bulgan xarakatlarga birlashishi mumkin. Shuni xisobiga xarakatlarni eng sodda sidan eng kiyinigacha bulgan xarakat vazifalarni xal kilish imkoni yaratiladi.
Xarakat koordinatlari – tugri chizik va burchak ulchovlarida anik lanadigan tananing boshka kismiga nisbatan fazoviy chegarasi, xisoblash boshlangungacha gavdaning yeki uning bulaklarini nisbatan kaerdaligi (start chizigi, gimnastika jixozi, uni uki va boshkalar) ga nisbatan aniklanadi.
Tananing xolatlari ichida mashqni bajarishni boshlashdan oldingi “dastlabki xolati” deb ataladigan kismi mashq texnikasini uzlash tirish yeki bajarishda muxim axamiyat kasb etadi. Oldiniga u anatomo-fiziologik vazifani xal etish e’tiborga olinsa, boshka tomondan, shu xarakatni bajarilishiga ijobiy yerdam beradi. Dastlabki xolat xarakat ni bajarishni boshlash uchun eng optimal xolat bulib xarakat boshlangan dan keyin bajariladigan xarakatlarning ketma-ketliligiga kulaylik yaratadi. Sprinter uchun “past start”, darvozabon uchun “tupni kutish xolati” va x.k.lar. Ayrim sport turlarida va jismoniy mashqlarda tananing umumiy xolati bilan uning ayrim qismlari (bulaklari)ning xolati biomexanik maksadga yunaltirilgan bulibgina kolmay (konkida figurali uchuvchi lar, gimnastlar, akrobatlar, suvga sakrovchilar va badiiy gimnastikachi larning xarakatlari) xarakatni kuzataetganlarda yeki uni bajaruvchilar da estetik xis tuyguni shakillantiradi va ularga zavk beradi. Xarakat larning ravonligi, ketma-ketligi, erkinligi, kiyinchiliksiz bajarish inson jismining qanday xolatdaligiga boglikligi jismoniy mashqlar texnikasini egallashda, xarakatni urgatish jaraenida, xatolarni anik lash va ularni tuzatishda muxim rol uynaydi.
Xarkatning yuli (traektoriyasi) jismoniy mashq texnikasini uzlash tirishda, uni namoyish kilishda muxim axamiyatga ega. Mashqni bajarish da tana xarakati yulining qanday shakldaligi, yunalishi va xarakat ning amplitudasi qandayligini aniklay olsak, ajratsakkina gavdaning (eki uning qismlari) xarakatini aniklaymiz. Ular ning organizmining energiya sarflashi uchun samarali tomoni katta bulib, tananing ma’lum bulaklardagi xarakatlar orkali katta kuch sarflash lozim bulgan xarakatlarni bajaraoliish imkoning yaratilishi dir. Masalan, bokschi zarbasi uchun yelka muskullarining ma’lum kismigi na turlicha xarakat kilsagina bas, lozim bulgan maksad amalga oshadi.
Xarakatning yunalishi – mashqning effektivli gi shunda ortadiki, bajarilishi lozim bulgan xarakat uchun kerak bulgan muskullar mashq ning texnikasini anik, ravon bajaradi: kullarni tirsakdan bukkan xol da kukrak oldiga “rqvok”larning bajarilishi kukrak muskullarini taranglatadi va bushatadi. Agar tirsakni tushirgan xolda bajarsak, mashq uz axamiyatini yukotadi. Basketbol tupini korzinaga tushirish uchun tup ning yunalishini olti gradusdan turt gradusgacha uzgartirish bilan tupni korzinaga tushmasligiga sabab bulishi mumkin.
Amalietda xarakatning yunalishi tananing satxiga yeki biror mul jaliga qarab belgilanadi. Kulni oldinga kutarishda biz gavdaga nis batan xolatiga qarab xarakat yunalishini belgilaymiz. Yadroni planka ustidan oshirib irtishda bizga muljal bulib planka xizmat kiladi.
Inson tanasi pastga-yukoriga, oldinga-orkaga, unga-chapga, tomon yu nalishda xarakat kiladi.
Xarakatni aplitudasi – xarakatning ogishidir. Fizikada ampli tuda deb mayatnikning tinch xolatiga nisbatan ung va chapga ogishi( gradus larda) tushuniladi. Bizda esa tananing ayrim qismlarining xarakati tushaniladi. Tugri yunalishdagi xarakatning amplitudasi kadamning uzunligi (75sm) yeki shartli belgisiga qarab, yarim tula utirish va boshka lar orkali aniklanadi. Odam tanasining ayrim qismlarning amplituda si usha tananing buginlari elastikligiga boglik buladi.
Xarakatlar aktiv va passiv muskul kiskarishida ruy beradi. Sport trenirovkasida, xaetiy sharoitda buladigan ishlar xarakatning ampli tudasiga boglik. Katta kuzgalish uchun moslashtirilmagan muskulni katta amplitudada xarakat kilishga majbur kilish shikastlanishga olib kela di. Agarda xarakatning amplitudasi kuyilgan vazifa talablariga javob bermasa, u xarakatlar anik xarakatlar sifatida namoen bula olmaydi. Xarakatlar ajralish vaktlariga kura xam tavsiflanadi.
Ayrim xollarda xarakatning tezligi deganda, tananing xarakat tez ligi tushunilmay, uning ayrim bulaklari(qismlari) tezligi xam tushuni ladi. Yukoridagilar ,yukoridagilar buginlarning uzun–kaltaligi, tash ki muxit ta’siri, karshiligi, xarakat kobiliyatlarining turli-tumanli gidek boshka faktorlarga xam boglik bulib tezlikni namoen kilishda yetakchi urinni egallaydi. Sportchida xarakat tezligi asosiy sifatlardan biridir. Tezlikni yukori bulishi yukori kursatkich omilidir. Tezlik namoen kilishdan kura uni ushlay olish (musobaka, mashq bajarish davo mida) muxim rol uynaydi. Tezlikni oldindan rejalashtirilgan jadval buyicha ushlay olish mumtazam mashgulotlar orkali erishiladi.
Xarakatni davomiyligi. Xarkatni uzok davom etishida asosiy rolni tananing qismlari egallaydi. Mashqni bajarilish muddatini uzgarti rib, ya’ni bajarilish vaktini ozaytirib yeki kupaytirib, darsning umumiy nagruzkasiga ta’sir etish mumkin. Jismoniy mashqlar texnika sida xarakatni ayrim zvenolarini uzunligi (uloktirish uchun yugurish, suzishda kuloch otish, changida sirganish va x.k.) katta axamiyatga ega bulib, bajarilaetgan ish yeki uni muddati xakida axborotlar berib turiladi.
Xarakatning tempi deganda xarakat tsiklining kaytarilish chasto tasi yeki ma’lum vakt ichida bajarilgan xarakat tushuniladi. Yurish tem pi minutiga 120-140 kadamdan, eshkakni suvga botirish tezligi 30-40 maro taba buladi. Temp bilan tezlikni farklashimiz lozim. Masalan, kulni bir tempda turli balandlikka kutarish va tushurish xarakatini takror lash mumkin, lekin bunda kul xarakati tezligi turlichadir. Yugurish kadamlarining uzunligi bir xil bulmasa-yu, kadam chastotasi bir maromda bulsa yugurish tezligi xam turli xilda buladi.
Xarakat ritmi deganda, ativ muskul zarikishi va taranglashish ining ma’lum vakt ichida passiv va kuchsiz xarakat fazalari bilan bog lik xolda namoen buladigan xarakterli tomonlarini tushunamiz. Bu xusu siyat xar qanday tulik xarakat aktida mavjud buladi. Shunday kilib, xara kat ritmining fazoda ma’lum vakt davomida zurikishning xarakat tizi mi tarkibida nisbatan tugri va uz urnida uyushtirilishi bilan belgi lashimiz mumkin. Xar qanday, xatto notugri bajarilgan xarakat akti tarkibida xam (xarakat bulaklarining uzun kiskaligiga boglik ) ma’lum xarakat ritmi bor. Demak ritm ratsional tugri, yukori natijaga olib keluvchi yeki noratsional, notugri, natija samarasini pasaytiruvchi bulishi mumkin. Ritmni majburiy sharti mavjud xarakat tarkibida kuchli, uni boshka bulaklariga nisbatan urgu beradigan, e’tiborga loyik xarakat tarkibidagi xodisa (xarakat)ning borligi ularning urin alma shinuvini ma’lum vakt intervalida takrorlanishidir.
Ratsional sport texnikasini egallashning eng axamiyatli kursatkich laridan biri jismoniy mashqni bajarishda muskul zurikishining tugri va uz vaktida navbatlashuviga erishishdir. Xarakatning aktsent (e’tibor) beradigan kismiga eng kuchli zurikish tuplanadi. Bu zurikishdan kelib chikkan xarakat ma’lum vakt passiv davom etadi. Aktsent berilgan davr ning intensivligi kanchalik kuchli bulsa, ish samarasi shuncha yukori buladi, xarakatning passiv fazasidan shunchalar tulakonli foydalanish mumkin. Trenirovkalar ta’siridan zurikishning keskin kuchayishi va pasayishi xamda xarakatning aktiv va passiv fazalarining davomiyligi chuzilishi mumkin. Yukori malakali sportchilarda xarkat ritmi standart sharoitda turgun xarakterda buladi.
Xar qanday anik xarakat faoliyati ma’lum shaxs tomonidan texnik jixatdan yukori makom darajasida bajarilsa shu mashqni bajarishdagi ratsional ritm e’tiborimizga tushadi. Lekin u ritmga xam uchun abstrakt, kullasa buladigan “ritm” deb qarash notugridir. Xar bir sportchini individual xususiyatlari evaziga xarakatni bajarishda uz rit mi buladi. Lekin ritmdagi variatsiya belgilangan chegarada shu faoliyat asosiy ratsional strukturasidan chikmasligi kerak. Shunga kura, ritm xarakat faoliyati tarkibidagi aloxida-aloxida elementlarni bir butun kilib boglaydi, xarakatni tezlashtirish yeki sekinlashtirish bilan uning umumiy ritmik shakli uzgarmaydi. Jismoniy mashqlardagi xarakat ritmlari inson tomonidan ongli ravishda ratsional texnika ning ob’ektiv konunlari asosida shakillantiriladi va boshkariladi.
Ta’lim jaraenida shugullanuvchi yeki o‘quvchiga xarakatning aktsent berilgan qismlariga vaktning kiska muddatlarida katta zurikishni tup lab, uni ishlata olsa, asosan ishlaetgan muskullarni birlashtirib ularga dam berish imkoni yaratiladi. Natija esa yaxshi buladi. Yukori malakali sportchilar, tsirk artistlari mashq bajarishdagi uzlari uchun moslab shakillantirgan ritmlar asosida xarakatning aktsent beradigan kismiga gina katta zurikish sarflaydilar xolos.
Ichki kuchga: a)xarkat tayanch apparatining passiv kuchi tezlanish xosil kiladigan tezlanish xarakatlari bilan namoen buladigan kuch.
Tashki kuch - inson jismiga tashkaridan ta’sir kiladigan kuchlar: a) tananing uz ogirligi (vazni)dan vujudga keladigan kuch; b) tayanish reak tsiyasi kuchlari; v) tashki ta’sir karshiligi (suv, xavo)ni yengish va jis man tashki ta’sirga karshi (yakka kurashlar) kuch namoen kilish, inertsiya kuchi va boshkalar.
Jismoniy mashqlar klassifikatsiyasi. Jismoniy mashqlar ni klassifikatsiya kilish – uni turkumlashtirishdir. Jismoniy tarbiya tizimlarining tarixiy taxlili shuni kursatadiki, jamiyatning rivojla nish boskichlarida jismoniy mashqlar tanlash va turkumlashda usha jamiyat uchun progressiv va tarbiya vazifasini bajarishga mos keladigan larigagina e’tibor berilgan.
Tarixiy rivojlanishning turli boskichlarida tarbiyaning maksad va vazifasi uzgarib turgan, demak, jismoniy tarbiya tizimi xam uzgargan, bu esa uning omillarining xam uzgarishiga sabab buldi.
Gretsiyada tarixiy besh kurash – pentatlon, Guts-Mutsning tabiiy xarakatlari, Pestalotstsi va Shpisning XVIII asr uchun tanlangan “ele mentar xarakatlari” va boshkalar… Demak, davr uzgarishi bilan jismo niy tarbiya tizimi, uning vazifalari va vositalari uzgardi.
SHvedlarni pedagogik gimnastikasida jismoniy mashqlar anatomik xususiyatga qarab klassifikatsiya kilindi, chunki ular tizimining asosiy maksadi tana tuzilishining kurinishi yaxshilash edi. Bu esa jismoniy tarbiya tizimining yunalishi torrok bulishiga olib keldi.
Sokol gimnastikasi jismoniy mashqlarning tashki formasiga ka rab sport jixozida bajariladigan, sport jixozisiz bajaraladigan mashq lar guru’lari deb turkumlanadi. Buning ijobiy tomoni shundaki, paydo bulgan yangi jismoniy mashqlar bu turkumlarning birida uz urnini topar edi. Frantsuzlarning Eber sistemasida jismoniy mashqlar kiska utilitar mazmuniga qarab: yurish, yugurish, sakrash, tirmashib chikish, ogirlik kutarish mashqlari, uloktirish, suzish, xujum va ximoya kilish mashqlari deb turkumlandi.
Avstriya pedagoglari klassifikatsiyasi xam keng kamrovli emas edi.
Jismoniy mashqlarning original klassifikatsiyasini rus anatomi, vrachi, pedagogi P.F. Lesgaft ishlab chikib, maktab yeshidagilarda jismo niy tarbiyani amalga oshirish uchun muljalladi va kuyidagicha asosiy guru’larga buldi: 1. Sodda mashqlar. 2. Murakkab mashqlar yeki yuklama ning ortishi bilan bajariladigan mashqlar. 3. Fazodagi xolatiga yeki muskul ishining bajarilish vaktiga kura bajariladigan mashqlar. 4. Tex nik jixatdan kiyin, tizimli ravishda bajariladigan mashqlar. Mash klarning turkumlanishi kursatib turibdiki, P.F. Lesgaft klassifika tsiyasi didaktik printsiplarga yunaltirilgan. Lekin bu xam jismoniy tarbiya tarixiy omillarini tulakonli uz tarkibiga sigdirolmagan. Xozirgacha tulik ilmiy asoslangan jismoniy mashqlar klassifikatsiyasi mavjud emas. Sobik sovet jismoniy tarbiya tizimi xam bu vazifani uddalamadi.
Uyinlar, gimnastika, sport, turizm jismoniy tarbiya tizimining asosiy omillari sifatida tan olinib kelmokda. Kupchilik olimlarning fikriga qarama-karshi ularok, xar doim uzgarishda. Tarixiy kabul kilingan jismoniy mashqlar turkumi davr utishi bilan uz urnini uzidan progressiv bulganlarga bushatib bermokda yeki usha mashqlar rivojlan mokda, takomillashtirilmokda. Jismoniy tarbiya jaraenida ularning asosiy omilligi tarbiya tizimlarida ilmiy asoslangan. Demak, uyin, gimnastika, sport, turizm tarkibiga kirgan jismoniy mashqlar turkumi deyish bizda notugri fikr tugdiradi. Masalan, sportga kirgan yugurish, yurish, sakrashlar jismoniy mashqlar sifatida uyinda, gimnas tikada, turizmda uchrashi mumkin ekan. Mashqlar bir-biri bilan uzviy boglik va ular usha xolda foydalaniladi.
Uyin atamasi xilma-xil faoliyatni ifodalaydi. Tabiat uyini, kuch uyini va boshkalar. Madaniyat soxasi buyicha esa, akter uyini, olimpiada uyinlari yeki sport uyini, bular xammasi xilma-xil ma’no beradi. Uyin tarixiy tuplangan ijtimoiy xodisa, faoliyatning ayrim turi xisoblana di. Uzining xaetiy axamiyati orkalgina jamiyatda uziga kizikish uygota di va ayrim odamlarni uziga tortadi.
Uyin faoliyatida odam uzini urab olgan muxit bilan uzgacha alokada, bir maksadga yunaltirilgan faoliyatda buladi va xam jismoniy xam akliy kobiliyatini mashq(trenirovka) kildiradi. Mexnatdan farkli ularok, uyin paytida moddiy ne’mat yaratilmaydi. Uz xaeti uchun tabiat in’omlaridan bevosita foydalanmaydi. Uyin sharoitida xilma-xil xarkatni tanlash imkoniyati bor. Bu esa uynovchining uz emotsiyasini, ijo diy kobiliyatini, aktivligini xamda tashabbusini ishga solishga majbur kiladi.
Uyin faoliyatining umumlashishi yana shunga olib keldiki, uyinchi uz xoxlagan xarakatdan tashkari uyin koidasi yeki uyinchilar fikri bilan xisoblashishga majbur. Uyinning yana shunisi borki, uni uynashigizga birov karshi xam emas yeki boshka birov birov xam majbur kilmaydi(professionalizmdan tashkari). Yukoridagi xususiyatlar xamma uyinlar uchun umumiy bulgan xususiyatlardir.
Materialistlar uyinga kuyidagicha qaraydilar: uyin – bu tarbiya ta’sirida shakillangan jamiyat maxsuli, u insoniyatning yagona inti lishidir. Demak, uyinni jismoniy tarbiya jaraenida xilma-xil xarakat mala kalarini egallashda yeki xaetiy extiejni kondirishda vosita iklib olish befoyda ish emas.
Uyinni jismoniy tarbiya jaraenida inson jismoniy sifatlarini rivojlantirish va xaetiy zarur xarakat malakalarini egallash uchun, shuningdek, xarbiy amalietda kullash uchun omil kilib olish xato bulmay di. Chunki uyin paytida kutilmaganda bajarilishi lozim bulgan xarakat lar, taklid kilish yeki kiska vakt ichida yugurishdan sakrashga utish, tuxtash, ayrim xarakatlarda chakkonlik kilish, tusiklardan utish, kuza tish, eshitish – bular xammasi xaetiy sharoitlarda kerak bulgan sifatlar ni tarbiyalaydi.
Uyin xaetiy zaruriy xarakat malakalarini bir tekisda rivoj lantiradi, xarakat koordinatsiyasini va uni kul kuchi sarf kilmay, kerak bulgan payitda zarur bulgan tempga, ritmga kiradi va xam chakkon, xam tex bajaradigan xarakat vazifalarini xal kiladi. A.S. Makarenkoning aytishicha, uyin insonda xaet uchun kerak bulgan psixik va jismoniy kobi liyatlarni rivojlantiradi. Uyinni tugri boshkarish uyinchilarda kollek tivizm ruxini, faollikni, tashabbauskorlikni, javobgarlikni uz ustiga olish yeki uz maksadi yulida xamma kiyinchiliklarni yengish, uzini tuta bilish, xarakatni ongli bajarishdek tarbiyaviy vazifalarni xal kiladi. Xozirgi kunda uyinchilar soniga krab yakkama-yakka jamoa bulib, kupchilik(omma bilan) uynaydigan uyinlar mavjud.
Xarkatli uyinlar komandali, komandasiz, uzining ma’lum sport maydoniga, standart koidasiga ega bulmagan, kiyin jismoniy mashqlarn ing ayrim elementlarini uz ichiga olgan uyinlardir. Ular asta-sekin lik bilan kiyinlashtirilib bir shakilga kirgizilib, sport uyinlariga aylandi. Demak, sport uyini xam xarakatli uyindir.
Sport uyinlari uzining kat’iy uyin koidalari va talablariga, sport maydoni jixozlariga ega. Uyin paytida vazifalari ob’ektini kuchaytiradi). Kollektiv bulib uynaydigan xarkatli uyinlar uch turga bulinadi: a) uyinchilarni komanda larga ajratmay uynaydigan uyinlar; b) komandali uyinga aylanib (utib) ketadigan uyinlar; v) komandalarga bulib uynaladigan uyinlar (barcha sport uyinlari kiradi):
Keyinchalik esa uyin uyinchilarning uzaro faoliyati shakliga kura (komandali uynaladigan uyinlar) kuyidagilarga bulinadi: a) uyin payti da rakib komanda uyinchilari tanasi, uning qismlari bir-biriga tegmay digan uyinlar – voleybol, gorodki, badminton, stol tennisi, shaxmat-shash ka va x.k. b) rakib uyinchilar bir-biriga tegish bilan uynaladigan uyin lar: futbol, basketbol, regbi, xokkey, maysa ustidagi rus laptasi.
Tarixan mavjud jismoniy tarbiya tizimlari uyinning shu tomon larni xisobga olib, jamiyat a’zolari xar tomonlama jismonan garmonik tarbiyalashning asosiy omillaridan biri deb tan olganlar va tabiya jara yenida undan foydalanganlar.