Jizzax – 2018 Til haqida umumiy ma’lumot

-ki: tepki,
-g’u : cholg’u,
-k: kurak, -ak: varrak, -q : taroq, -oq: o’roq,
-ma: qurilma,
-m: to’plam,
-im: kiyim,
-don: tuzdon,
-noma: taklifnoma ,
-un: tugun,
-choq: o’yinchoq,
-chak: belanchak,
-chiq: yopinchiq,
-ildoq: shiqildoq,
-moq: quymoq, ilmoq, -lik: darslik

III. O’rin-joy oti yasovchi qo’shimchalar:

-zor: bedazor, -loq: toshloq,
-goh: oromgoh, -xona: mehmonxona,
-iston: O’zbekiston,
-obod: Yangiobod, -a:xaroba, vayrona.

IV. Faoliyat-jarayon oti yasovchi qo’shimchalar:

-chilik: dehqonchilik, -garchilik:
yog’ingarchilik,
-v: so’rov,
-q(-iq): chopiq,
-lik: ezmalik,
-im: um: terim, unum, -ik, -uq:ko’rik, yutuq,
-in: yig’in,
- g’in: yong’in
–qin: toshqin,
-qun: uchqun,
-ki: tepki, turtki,
-m: chidam,
-indi: yig’indi,
-a: sharshara, qahqaha

V. Mavhum oti yasovchi qo’shimchalar:

-lik: bolalik, liq: borliq, -ch: quvonch, -inch: qo’rqinch, -k: tilak, im: bilim,
-at: madaniyat, -ot: kamolot, -gi:
-g’u: sevgi, tuyg’u, -chi: suyunchi.

2. Sifat yasovchi qo’shimchalar. Bu qo’shimchalar 2 turga bo’linadi: I. Otdan sifat yasovchi qo’shimchalar.

-li: gulli, –siz: yuzsiz,
-iy: ilmiy,
-viy:dunyoviy,
-yi: havoyi,
-chil: dardchil,
-chi : vahimachi,
-lik: ko’ylaklik,
-gi: kuzgi,
-ki: qishki,
-chan: mehnatchan,
-kor: jafokor,
-don: bilimdon,
-vor: devonovor,
-i: qishloqi,
-in: erkin,
-dor: guldor,
-kash: zahmatkash,
-simon: sharsimon,
-bop: ommabop,
-mand: havasmand,
-parast: amalparast,
-parvar: erkparvar, ba-badavlat,
be-bexosiyat,
bar-barvaqt,
ser-sertashvish,
no-noumid,
xush-xushxabar, shumul-olamshumil,
-namo:hazilnamo,
-aki: yuzaki,
-gar: firibgar,
-cha: o’zbekcha,
-qa: loyqa,
-boz: va’daboz,
-baxsh: hayotbaxsh,
-omuz: istehzoomuz, bo-: boxabar,
bad-: badjahl

ll.Fe’ldan sifat yasovchilar:

-chak: kuyunchak,
-choq: erinchoq,
-chiq: suyanchiq,
-ma: qaynatma,
-ik: teshik(kulcha)
–q: iliq,- iq: bo’g’iq,
-uq: buzuq, -oq: qoloq, -qi: o’ynoqi,
-qoq: urishqoq,
-ag’on: bilag’on,
-mon: bilarmon,
-arli: qiziqarli,
-ch: tinch,
g’ich: yulg’ich,
-ovuch: iskovuch,
-(i)ndi: asrandi, sig’indi,
-g’oq: toyg’oq,
-kir, -qir: o’tkir, chopqir,
-gir: sezgir,
-g’ir: olg’ir,
-mon: yeyarmon,
-k: chirik,
-qin, -kin: keskin, jo’shqin,
-g’in: ozg’in,
-mas: o’tmas,
-a: ko’tara (savdo), to’la,
-msiq: achimsiq,
-imli: yoqimli,to’yimli, -chi: tilanchi,
-inch: tiqilinch

III.Boshqa so’z turkumlaridan sifat yasalishi: 1. Sifatlardan: no-: noma’lum, -lom: sog’lom, -chi: a’lochi, -vor: ulug’vor; 2. Olmoshdan: -bop: menbop, bizbop; 3. Ravishdan: -gi: kechagi, hozirgi; 4. Taqlid so’zdan: -ildoq: bijildoq, so’lqildoq, -aki: jirtaki, jizzaki 5. Modal so’zdan: -iy: zaruriy, -li: kerakli
3.Ravish yasovchi qo’shimchalar.

-cha: qisqacha,
-larcha: mardlarcha,
-chasiga:ochiqchasiga
-chang: mahsichang,
-in(-un):ostin-ustun,
-ona: mardona,
-lab: haftalab,
-an: xayolan,
-lay: butunlay,
-layin: tiriklayin,
-siz: to’xtovsiz,
-iga: ko’ndalangiga,
-siga: tikkasiga,
-ligicha:xomligicha,
-incha: yashirincha,
-namo: oliftanamo,
be-: bemalol

4. Fe’l yasovchi qo’shimchalar.

-la: boshla,
-lan: faxrlan,
-lash: suhbatlash,
-illa: chirqilla
-ira: yarqira,
-a: sana, -y: qoray,
-ay: kuchay,
-r: qisqar,
-ar: ko’kar
-sira: suvsira,
-sa: suvsa,
-ik: kechik(moq),
-iq: yo’liq(moq)
–i: tinchi,
-ot: yo’qot,-it: berkit
-ir: gapir,-ur : tupur,
-sit: kamsit,
-ol: yo’qol, -t: to’lat,
-ka: iska, -si: mensi,
-ra: ingra

Eslatma: Taqlid so’zlardan fe’l yasovchi –illa qo’shimchasi so’z tarkibida v yoki u tovushi bo’lganda –ulla aytiladi va yoziladi: shovulla, guvulla.
Agar yasalgan so’z bilan yasashga asos qism o’rtasida bog’lanish bo’lmasa, bu so’z yasama so’z hisoblanmaydi. Masalan: tulki, eski; tul –beva ayol, es-aql, xotira.
Eslatma: -lik qo’shimchasi tegishlilik ma’nosini (shaharlik, jizzaxlik), -li qo’shimchasi esa egalik ma’nosini (uyli, diplomli) bildiradi.
Shakl yasovchi qo’shimchalar. Asosga qo’shilib , uning ma’nosiga qo’shimcha ma’no yuklash yoki o’zi qo’shilayotgan so’zni boshqa so’zga bog’lash vazifasini bajaruvchi qo’shimchalarga shakl yasovchi qo’shimchalar deyiladi. Ular vaziyfasiga ko’ra 2 xil bo’ladi: a) lug’viy shakl yasovchilar, b) sintaktik shakl yasovchilar.
Asosga qo’shilib, uning ma’nosiga qo’shimcha ma’no yuklovchi qo’shimchalar lug’viy shakl yasovchi qo’shimchalar deyiladi.
Lug’aviy shakl yasovchi qo’shimchalarga quyidagilar kiradi:
Otlardagi :
-ko’plik-lar:uylar ;
-kichraytirish-erkalash:-cha, -choq, -chak,-jon, -xon, -oy, -bek, -(a)loq, -bonu, -gina;
qarashlilik shakli -niki:ukamniki;
chegara shakli-gacha: bilakkacha;
o’rin-joy shakli –dagi: javondagi.
Sifatlardagi: daraja qo’shimchalari: roq, -(i)mtir,-gina, -ish:oqroq, ko’kish. Sonlardagi : sonning ma’no jihatdan turlarini hosil qiluvchi qo’shimchalar:-ta, -tacha, -larcha, -lab, -ov, -ovlon, -tadan. Fe’llardagi: -nisbat qo’shimchalari: -(i)n, -(i)l, -(i)sh, -dir, -tir, -iz, -ar, -sat, -gaz, -giz, -g’az, -g’iz, -kaz, -kiz, -qaz, -qiz, -ir, -t: ichir, to’lat, yetkaz. –sifatdosh qo’shimchalari: -gan, -yotgan, -r, -ar, -ajak, -gusi, -g’usi, -vchi, -uvchi: oqar, kelajak, uchuvchi. –ravishdosh qo’shimchalar: -(i)b, -y, -a, -gach, -guncha, -gancha,-gudek, -gani: ketgach, o’qiguncha. harakat nomi qo’shimchalari: -(i)sh, -(u)v, -moq, -mak: o’qish, bormoq, yozuv. –bo’lishsizlik qo’shimchalari: -ma: borma. –fe’llarga qo’shilib harakatning davomiyligini bildiradigan qo’shimchalar: -gila, -g’ila, -kila, -qila, -la, -ala, -ka, -ga, -qa, -i, -g’i, -qi: turtkula, tortqila, savala, surka, chayqa, qori, (xamirni), to’zg’i, yulqi; - harakatning kuchsizligini, to’la bajarilmasligini bildiradigan qo’shimchalar: -(i)nqira, -(i)msira, -ish: oqarinqira,kulimsira, to’lishdi (oy).
So’zlarni bir-biriga bog’lash uchun xizmat qiladigan qo’shimchalar sintaktik shakl yasovchi yoki munosabat shakllari deyiladi. Ularga egalik, kelishik, shaxs-son, zamon, mayl qo’shimchalari kiradi.
Egalik sintaktik shakl yasovchilar:
Egalik Birlik Ko’plik
I.shaxs -m, -im: kitobim -miz, -imiz: kitobimiz
II.shaxs -ng,ing: kitobing -ngiz, -ingiz: kitobingiz
III.shaxs -i(-si): kitobi -i(lari): kitoblari
Kelishik sintaktik shakl yasovchilar

1. 
   Bosh kelishik -
   
2. 
   Qaratqich kelishigi: -ning ukamning
   
3. 
   Tushum kelishigi: - ni ukamni
   
4. 
   Jo’nalish kelishigi: -ga(-ka, qa)ukamga
   
5. 
   O’rin-payt kelishigi: -da ukamda
   
6. 
   Chiqish kelishigi: - dan ukamdan
   

Shaxs-son sintaktik yasovchilar

Shaxs-son Birlik Ko’plik
I.shaxs -m,-man: yozdim,boraman -k(-miz)yozdik, boramiz
II.shaxs -ng,-san: yozding, borasan -ngiz,(-siz):yozdingiz, borasiz
III.shaxs (nol shakl): yozdi, boradi -lar: yozdilar, boradilar
-zamon qo’shimchalari: -di, -moqchi, -yap, -yotib, -digan, bormoqchi, kelyapti, boryapti.
–mayl qo’shimchalari: -y, -ay, -sin,-(a)ylik, -gin, -(i)ng, -(i)ngiz, -sa: boray, kelsa.
1-topshiriq: So’zlarni morfemaga ajrating. Qo’shimchalarni tasniflang.
Giyohlarni, adolatli, bog’bon, ajratildi, mevazor, birinchi, kuzda, dorishunos, sayohatchi, topilgan, sezgir, ikkita, mehnatkah, bag’riga, mehnatdan.
____________________________________________________________________________________________________________________________________