Jizzax – 2018 Til haqida umumiy ma’lumot

Eslatma:O’timli va o’timsiz fe’llarni hosil qilishda o’zlik nisbat bilan orttirma nisbat shakllari o’zaro zidlanadi.
4-topshiriq: Matn tarkibidagi fe’llarni o’timli yoki o’timsiz fe’llarga ajrating.
Sinfdoshlarim biram yaxshi,biram soda, biram dilkash.Qizlar ham, yigitlar ham – hammasi meni yaxshi ko’rishadi. Faqat bitta bola bor. Suyun. Laqabi “Burgut”. Hamma uni “Suyun burgut” deydi. O’ziyam juda g’alati. Bitta ko’k qashqa oti bor… Maktabgayam o’sha duldul otini o’ynatib, xurjuniga do’mbirasini solib keladi. Tanaffus bo’ldi deguncha do’mbirasini chalib, hammani o’ziga qaratadi:goh kuldiradi, goh yig’latadi.
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________


Fe’lning grammatik shakllari 5ta: nisbat, bo’lishli-bo’lishsizlik, mayl, zamon, shaxs-son. Nisbat shakllari. Bajaruvchining harakat va holat jarayoniga qay darajada ishtirok etishini bildiruvchi fe’l shakllari nisbat shakllari deyiladi.Nisbat harakat-holatning shaxsga munosabatidir. Nisbat shakllari fe’lning asos qismidan keyin qo’shiladi. Fe’l 5 ta nisbat shakliga ega: 1. Aniq (bosh) 2.O’zlik 3.Majhul 4. Orttirma 5. Birgalik 1. Aniq nisbat shakli. Bajaruvchisi aniq bo’lgan harakat yoki holatni bildirgan fe’l shakli aniq nisbat deyiladi. Aniq nisbat nol shaklga ega. M: Ra’no ancha vaqt ko’z yosh to’kdi.Fe’lning o’zlik, majhul, birgalik, orttirma nisbatlari aniq nisbatga maxsus qo’shimchalar qo’shish bilan hosil qilinadi. 2. O’zlik nisbat. Bajaruvchining o’zi ustida amalga oshadigan harakat yoki holatni ifodalaydigan fe’l shakli o’zlik nisbat deyiladi. Qo’shimchalari: -n, -in, -l, -il. M: Nur yog’ildi qorong’u jarga. Akam bu xabardan behad sevindi. Quyidagi fe’llardan o’zlik nisbat yasalmaydi: yayra, qichqir, uxla, o’qi, hayda, kes, tik, sug’or, sep,bor. O’zlik nisbat o’timli va o’timsiz fe’llardan hosil bo’ladi. M: yuv (o’timli)-yuvindi; kuy (o’timsiz) – kuyindi. Eslatma: Quvondi, seskandi, faxrlandi, shodlandi, jonlandi, odatlandi aniq nisbatdagi fe’llardir. 3. Majhul nisbat. Bajaruvchisi noma’lum bo’lgan harakat yoki holatni ifodalovchi fe’l shakli majhul nisbat deyiladi. Qo’shimchalari: -n, -in, -l, -il. M: Archa bezaldi. Yangiliklar aytildi. Otning yoli taraldi. Majhul nisbatdagi fe’llar asosan III shaxsda qo’llaniladi. O’zlik nisbat bilan majhul nisbat qo’shimchalari bir xil bo’lsa-da, ularning bir biridan keskin farqi bor, ya’ni o’zlik nisbatda bajaruvchi aniq bo’ladi. Majhul nisbatda esa grammatik ega bo’lsa ham bajaruvchi noaniq bo’ladi. M: Orqa hovliga tuproq to’kildi. (majhul n.)Daraxtning barglari to’kildi.(o’zlik) Eslatma: Yemoq, demoq so’zlariga majhul nisbat qo’shimchasi quyidagicha qo’shiladi: yeyilmoq, deyilmoq. Bunda y tovushi ortadi. 4. Orttirma nisbat. Bajaruvchining ta’siri bilan boshqa shaxs yoki narsa tomonidan bajarilgan harakat yoki holatni bildiruvchi fe’l shakllari orttirma nisbat shakli deyiladi. Qo’shimchalari: -t, -tir, -dir, -giz, (-kiz, -qiz, -g’iz), -gaz,( -kaz, -qaz), -ir, -ar, -iz, -sat. M: Ukangga ovqat yedir. Orttirma nisbat qo’shimchalari bir biri bilan sinonim bo’lib keladi. M: ichir – ichkiz, yedir – yegiz, to’ldir – to’lg’az. Faqat orttirma nisbat qo’shimchalari bir fe’lga birdan ortiq qo’shilishi mukin: o’qittir, to’ldirtir, o’tkazdir. Eslatma: 1.Solishtirmoq, uzatmoq, surishtirmoq, yaratmoq aniq nisbatdagi fe’llardir. 2.Ba’zan fe’l asosiga orttirma nisbat hosil qiluvchi birdan ortiq qo’shimchalar qo’shilishi mumkin. Masalan:o’qit – o’qittir, to’ldir – to’ldirg’iz. Bunday holatda orttirma nisbat ma’nosi kuchayadi. 5. Birgalik nisbat. Birdan ortiq bajaruvchi tomonidan birgalikda bajarilgan harakat yoki holatni ifodalaydigan fe’l shakli birgalik nisbati deyiladi.Qo’shimchasi: -sh, -ish. M: aytishdi. Birgalik nisbati qo’shimchasi –lar qo’shimchasiga sinonim: yozishdi – yozdilar. Eslatma: To’qnashdi, o’rtoqlashdi, suhbatlashdi, salomlashdi, janjallashdi, gaplashdi aniq nisbatdagi fe’llardir. Eslatma: Birdan ortiq nisbat qo’shimchalarini olgan fe’llarning qaysi nisbatdaligi nisbat hosil qiluvchi oxirgi qo’shimchaga qarab belgilanadi: yuvintirildi – majhul nisbat. Fe’l nisbatlari o’timli o’timsizlik bilan bog’liq. Nisbat qo’shimchasini olgan fe’lning o’timli -o’timsizligida quyidagicha o’zgarishi mumkin: 1) o’timli fe’l o’timsizga aylanadi: kiydi –kiyindi; 2) o’timli fe’ldan yana o’timli fe’l hosil bo’ladi: o’qidi – o’qittirdi; 3)o’timsiz fe’ldan o’timsiz fe’l hosil bo’ladi: keldi – kelishdi; 4) o’timsiz fe’l o’timliga aylanadi: keldi – keltirdi. Nisbat qo’shimchalari ko’makchi fe’lli so’z qo’shilmalariga quyidagicha qo’shiladi: 1)o’zlik nisbat qo’shimchasi asosan yetakchiga qo’shiladi: izlanib yuribdi, kuyinib o’tiribdi; 2)majhul nisbat qo’shimchasi ko’makchi fe’lga qo’shiladi: yozib boshlanda, o’qib o’tildi; 3)birgalik nisbat qo’shimchasi ham yetakchiga, ham ko’makchiga qo’shiladi: yozib chiqishdi, yozishib chiqdi; 4)orttirma nisbat qo’shimchasi ko’pincha yetakchi fe’lga qo’shiladi: ayttirib keldi, yedirib qo’ydi.