Jizzax davlat pedagogika instituti jizzax politexnika instituti qoshidagi akademik
Download 0.66 Mb. Pdf ko'rish
|
3380-Текст статьи-15061-1-10-20201031
|
Sanoat to’ntarishi oqibatida tez va arzon ommaviy ishlab chiqarila boshlagan fabrika, zavod mahsulotlari hu n a r m a n d c h i l i k mahsulotlarini bozordan siqib chiqardi.
Rivojlangan mamlakatlarda yakka buyurtmalar va qimmatbaho badiiy buyumlar tayyorlaydigan hu n a r m a n d c h i l i k sohalarigina (tikuvchilik, etikdo’zlik, gilamchilik, zargarlik, o’ymakorlik va b.) saqlanib qoldi.
XX asr boshlarida esa mashinalashgan ishlab chiqarish keng yo’lga qo’yilishi b-n hunarmandchilik mahsulotlarining tur tarkibi va ishlab chiqarish hajmi keskin kamaydi. XX asr davomida va XXI asr boshlariga kelib yirik industrial ishlab chiqrish qaror topgan bo’lsada. Hunarmandchilikning mavqyei saqlanib qoldi. Bezakli-amaliy san’at turi tasviri san’at turlariga yaqinroq turadi. Unda ham ravshan ifodalanuvchi tomonlar mavjud, lekin uning tasviriy san’at asarlaridan farqlanuvchi bir talay jihatlari ham bor. Bezakli-amaliy san’at amaliy maqsadlarga mo’ljallangan bo’ladi. Ularning badiiy kiymati foydali- amaliy qiymatidan kelib chiqadi. Bu san’at turi inson faoliyatining badiiy va badiiy bo’lmagan sohalari oralig’idan joy oladi. Bezakli-amaliy san’at inson badiiy faoliyatining ilk ko’rinishlari bo’lib, uning ibtidosi mehnat jarayonlari bilan chirmashib ketgan edi. U san’atning boshqa turlaridan farqli ravishda tarixiy taraqqiyotning keyingi davrlarida ham badiiy va foydali-amaliy faoliyatning qorishmasi sifatida qadimgi madaniyat muhim belgilarini o’zida saqlab qoldi. Bezakli-amaliy san’at asosan maishiy turmush ehtiyojlariga xizmat qiladigan narsa-buyumlar yaratadi. Nafosat qonunlariga ko’ra, yaratilgan narsa-buyum, ya’ni shakl va mazmunga mos narsa, ya’ni buyum yaratishning o’zi san’at asari bo’lolmaydi. Narsa-buyumning amaliy va estetik xislatlariga g’oyaviy-badiiy ifodalilik qo’shilgandagina u san’at asari tarzida qaror topadi. Bezakli-amaliy san’at asari darajasida ishlangan narsa-buyum, ya’ni san’at asari hamma vaqt muayyan g’oyaviy-badiiy mazmunga ega bo’ladi. G’oyaviy-badiiy mazmunni aks ettirish uchun ko’p asrlar davomida bezakli- amaliy san’atning o’z «tili» shakllangan. Mutanosiblik, vazn-ohang, tomonlar tengligi va bezak bu san’at turining muhim xususiyatlaridir.
Bezak naqsh bilan chambarchas bog’liq. Naqsh narsa-buyumning badiiy shaklga aylanishidir. Naqsh moddiy ashyolar bilan, ya’ni narsa-buyum bilan mustahkam va bevosita bog’liq emas. Bitta naqsh xilma-xil narsa-buyumlarni bezab turganligini har qadamda uchratish mumkin. Ko’pincha naqsh geometrik va tasviriy tomonlar vaznli almashinib turishiga chekilgan bezak ko’rinishida namoyon bo’ladi. Naqshda vazn, teng tomonlilik, mutanosiblik hissi kuchli namoyon bo’ladi va qaror topadi. Unda hodisalarning bevosita tuyg’uli qiyofasidan mavhumotga yo’g’rilgan his- tuyg’ular qaror topadi. Naqshda tasviriy tomon bo’lishi mumkin («o’simlik» yoki «jonivor» naqshlari), ammo u yordamchi vazifani ado etadi. Nahsh quvonch va qayg’u, osoyishtalik va bezovtalik kabi eng umumiy tuyg’u va kayfiyat holatlarini ifodalaydi.
Tarixiy taraqqiyotning turli davrlarida u yoki bu g’oyaviy-tuyg’uli ohanglar naqshda ustuvor darajada namoyon bo’ladi. Xalq hayoti va uning ruhiy holati 29
xususiyatlari geometrik o’simlik yoki jonivorlar mutanosibliklarida bajarilgan yetakchi nashsh ohanglarida ifoda topadi. O’zbek milliy naqshi azaldan aniq syujet bilan bog’lanmagan holda geometrik shakllarning teng tomonliligi vazni va mutanosibligi asosida qaror topgan bo’lib, me’morchilik (masjid, minora, maqbara, madrasa va boshqalar) va amaliy san’at (zardo’zlik, gilamdo’zlik, kulolchilik, duradgorlik, tikuvchilik) da bezak vazifasini bajaradi. Naqsh islom sharqi xalqlari madaniyatida, shu jumladan Movarounnahrda me’morchilik, kitobat san’ati
(xattotlik), hunarmandchilikda takomillikka erishib, ilohiy va dunyoviy mazmunga kuchli ta’sir quvvatiga ega bo’lgan edi. Naqsh narsa-buyumning bezakli bo’lishiga xizmat qilish bilan birga o’zi ham mustaqil amal qiladi. Naqsh boshqa san’at turlari, ayniqsa, me’morchilik, haykaltaroshlik, kitob rasmi kabilar bilan osongina birikadi va yaxlitlik hosil hiladi. Bezakli-amaliy san’at turlari ko’p qirrali bo’lib, ular foydali amaliy jihatlariga, nimaga mo’ljallanganligi belgilariga qarab bir necha ko’rinishlarga bo’linadi: masalan, amaliy-foydali tomoni (uy- jihozlari, idish-tovoq, kiyim- kechak va b.), moddiy ashyosi (tosh, suyak, oyna, metall, sopol va h. k.), ishlov berish usuli (o’ymakorlik, kashta tikish, bo’rtma matolar) va boshqalardan iborat bo’ladi. Bezakli-amaliy san’atda xalq ijodi badiiy hunar sifatida boshqa san’at turlariga qaraganda ko’proq va kuchliroq saqlanib qolgan.
Texnika estetikasi (dizayn) ning vujudga kelishi, texnika loyihalarining maishiy narsa-buyumlar sohasiga ham tatbiq etilishi natijasida texnika va bezakli- amaliy san’at birligi shakllandi va o’zaro ta’sir o’tkazish jarayonlari yo’lga qo’yildi. Odamlarni estetik tarbiyalashda ham bezakli-amaliy san’atning ahamiyati beqiyosdir. U o’zining amaliy-foydali tomonlari bilan millionlarga doimiy ravishda estetik ta’sir o’tkazib turadi.
|
