Jizzax davlat pedagogika instituti jizzax politexnika instituti qoshidagi akademik
QADRIYaTLARNING MA’NAVIY KO’RINIShI
Download 0.66 Mb. Pdf ko'rish
|
3380-Текст статьи-15061-1-10-20201031
- Bu sahifa navigatsiya:
- Arxetiktura Obidalar Ahamiyati
- Adabiyot, san’at Xalq xunarmandchiligi Ahamiyati
|
QADRIYaTLARNING MA’NAVIY KO’RINIShI
Ilmiy qadriyatlar G’oyalar, ta’limotlar Kashfiyotlar, Ixtirolar Ahamiyati
Madaniy qadriyatlar Arxetiktura Obidalar Ahamiyati
Ma’naviy qadriyatlar Adabiyot, san’at Xalq xunarmandchiligi Ahamiyati
Kashfiyot – izlanish, tekshirish natijasida, ba’zan esa tasodifan topilgan, yaratilgan ilmiy yangilik. Kashfiyot tufayli moddiy dunyoning ilgari insoniyatga ma’lum bo’lmagan obyektiv qonuniyatlari, xossalari va hodisalari ma’lum bo’ladi. Kashfiyot insoniyatning bilish imkoni darajasini tubdan o’zgartiradi. Kashfiyot natijasida muayyan qonuniyatlar yaratiladi, ixtiro natijasida esa muhim yangiliklar yaratilishi mumkin
– xalq xo’jaligining turli sohalarida, ijtimoiy madaniy qurilish va mudofaa sohalarida ijobiy samara beradigan, o’ziga xos texnikaviy yechimga ega bo’ladigan yangilik
O’quv vizual materia л Ta’limot – borliqdagi voqyea, hodisalarning muayyan sohasidagi, fan tarmoqlari, ijtimoiy hayot, jamiyat va sh.k. haqidagi nazariy qoida va xulosalar, ilmiy qarashlar majmui, ma’lum bir olim yoki mutafakkirning nuqtai nazar (qarashlari) majmui G’oya –
da olamni bilish va amaliy o’zgartirish maqsadlari, ularga erishish yo’llari va vositalari mujassam bo’ladi. G’oya bilish va amaliy faoliyat o’rtasidagi faol bog’lovchi hisoblanadi va u barcha yangi narsalarni yaratishning asosidir
“Бумеранг” жадвали 32
3-Ilova
O’quv vizual material
Butun jahonda qadimiy elatlardan biri xisoblangan o’zbek halqining milliy madaniyati uzoq tarixiy davrni qamrab oladi. Milliy madaniyat va ma’naviyatning rivoji yozuv bilan bog’liq bo’lgan. Horazm tuprog’ida joylashgan Ko’yqirqilgan qal’a xarobalaridan topilgan sopol idishlarga o’yib yoki qora bo’yoq bilan bitilgan oromey tipidagi yozuv miloddan avvalgi VI-I asrlarga oid. Horazmshohlar poytaxti Tuproqqal’ada kashf etilgan milodning III asriga mansub arxiv xujjatlari, Nisodan topilgan hamda miloddan avvalgi 1 asrga oid Parfiya arxivi xujjatlari O’rta Osiyoliklarning ilk antik zamondayoq savodli bo’lganini isbotlaydi
O’rta Osiyoda o’rta asrlardagi ma’rifiy tizim bir necha xildagi diniy ta’lim va arab yozuvini o’rganuvchi boshlang’ich maktablar, Qur’on suralarini yodlab, ovoz chiqarib o’qishga o’rgatadigan qorixonalar, o’rta va oliy tipdagi madrasalardan iborat bo’lgan.
qishloq va shahardagi masjidlarda diniy boshlang’ich maktab bo’lgan. Unda o’g’il bolalarga o’qish majburiy xisoblangan. 1894 yili Farg’ona va Samarqand vilotlarida 3500 ta eski maktab va madrasa bo’lgan bo’lsa, ularning soni birinchi jahon urishi arafasida 5300 taga yetgan . Buxoroda 200 ta madrasa, Turkiston o’lkasining 3 ta viloyatida esa 12 mingga yaqin madrasa bo’lgan. Boshqa ma’lumotlarga qaraganda, 1809 yili gebernatorlikka oid Turkistonning 3 viloyati (Sirdaryo, Samarqand va Farg’ona) da 4632 ta maktab bo’lgan. Butun Turkistondagi maktablarda hammasi bo’lib 44773 bola o’qigan, ya’ni, o’rta xisobda, har bir maktabda o’qigan bolalarning o’rtacha soni 10 tadan oshmagan.
Buhbudiy M.: “Dunyoda turmoq uchun dunyoviy fan va ilm lozumdir, zamona ilmi va fanidan bebahra millat boshqalarga paymol bo’lur”
Madaniy meros – avlodlar tomonidan yaratilgan amaliy tajriba, axloqiy, ilmiy, tafakkuriy, diniy va ruhiy qarashlarda xalq madaniyati va ijodi kabi moddiy hamda ma’naviy boyliklar majmui
33
1-slayd
2-slayd
FAN
Tabiiy fanlar
Texnik fanlar Gumanitar – ijtimoiy fanlar
Fan – odamning keng ma’nodagi tashqi va chuqur ichki moddiy va ma’naviy borlig’ini o’rganib, ya’ni kuzatib va tafakkur qilib og’zaki va yozma ko’rinishda ifodalangan tushunchalar, fikrlar, mulohazalar, qonun-qoidalar majmuasi
Ilohiy bilim
Insoniy bilimlar Irfoniy bilim
Noaqliy bilim Aqliy bilim
Mantiqiy tafakkur Modellashtirish
Qiyosiy
Ramziy- majosiy
Ilmiy- mantiqiy
Fan G’oyalar
Bilimlar Nazariyalar
Ta’limotlar Qonunlar
Normalar
34
3-slayd
Ilm – fan yutuqlari qadriyat sifatida
Muhammad ibn Muso al- Xorazmiy
Ahmad al- Farg’oniy
Hamid Xo’jandiy Abu rayhon Beruniy
Algebra va to’ng’ich algoritmlarni yaratdi, astranomiya sohasidagi bilimlarni algoritmik usulda ifodalab berdi
geografiya va geodeziyaga oid stereografik proyeksiyalar nazariyasini yaratdi
Tabiat falsafasi haqidagi fanlarni rivojlantirdilar
Leanardo da Vincho, R. Bekon, T. Tobbs, N. Kopernik, J. Bruno, G. Galili, I. Kepler, R. Dekart,
I. Nyuton, Lagranj, Eyler, Tauss
J. Maksvell, M. Faradiy, J. Lamark, Ch. Darven, T. Shvann, M. Shleden
Geodeziya, mineralogiya, formakognoziyani yaratdi
Dinamekaning asosiy qonunlari tariflandi. Xususiy qonuniyatlar kashf etildi
Termodinamika, klassik elektrodinamika paydo bo’ldi, biologiyada evolyusion ta’limot va xujayra nazariyasi vujudga keldi, energiyaning saqlanish va o’zgarish qonuni shakllandi
35
4-Ilova
Mulohaza uchun axborot
“Umuman men fanni ilg’or, taraqqiyot, progress degan so’zlar bilan yonma-yon qabul qilaman. Fanning
vazifasi kelajagimizning shakli – shamoyilini yaratib berish,
ertangi kunimizning yo’nalishlarini tabiiy
qonuniyatlarini, uning qanday bo’lishini ko’rsatib berishdan iborat deb tushunaman... Fan jamiyat
taraqqiyotini olg’a
siljituvchi kuch,
vosita bo’lmog’i lozim”
Karimov I.A
Ilm o’rganish har bandai musulmon uchun farzdir. Noqobilga ilm o’rgatish tunqizning bo’yiniga duru javohirlar osgan bilan barobardir. Hadisi Sharifdan
Yaxshi odam ilm o’rganib tavozega erishadi, yomon odam ilmga ega bo’lsa ham manmanlikka yuz tutadi.
Hazrati Abu Bakr Siddiq Haq yo’linda kim senga bir xarf o’rgatmish ranj ila, Aylamaq bo’lmas ado uning haqin yuz ganj ila
Alisher Navoiy ! I. A. Karimov. “Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch” “... garchi xozirgi vaqtda dunyoviy ilm-fan va texnologiyalarni chuqur o’zlashtirmasak, faqat tariximiz, olis ajdodlarimining kashfiyotlari bilan maqtanib, ularga mahliyo bo’lib yashaydigan bo’lsak, ana shu noyob merosni asrab-avaylab, yanada boyitib, unga o’z hissamizni qo’shmasak, zamon bilan hamqadam bo’lib yurmasak, bizning jahon maydonida munosib o’rin egallashimiz qiyin bo’ladi”.
36
STATISTIKA 1995-2000 yillarda Markaziy Osiyo davlatlari, shuningdek, qator boshqa mamlakatlar olim va mutaxassislari ishtirokida bir qancha yirik seminar, anjuman va konferensiyalar bo’lib o’tdi
“Markaziy Osiyo iqtisodiyotini rivojlantirish va atrof-muhitini boshqarish”
“Orol bo’yidagi ijtimoiy –iqtisodiy tadqiqotlar”
“Markaziy Osiyoda chorvachilikni rivojlantirish”
“Xalqaro fanlar, san’at, ta’lim va madaniya akademiyasining Markaziy Osiyo filialini ochish bo’yicha ta’sis konferensiyasi”
konserviya”
“Poliomiyelit va difteriya ustidan nazorat”
“Suv sifatini boshqarish”
“Giyohvand moddalar ustidan nazorat qilish”
“O’zbekiston ximiya va ko’p xil metal xom – ashyolarini qayta ishlash texnologiyasining dolzarb muammolari”
“Global kataklizmlar va tabiatdan norasional foydalanish oqibatida kelib chiqqan cho’llanish va yerning buzulishi”
“Orol dengizi xafzasi ekalogik muammolari”
“Revmatologik kasalliklarga qarshi kurash”
“Telekommunikasiya va pochta aloqalarida metrologiya”
“Markaziy Osiyo xom-ashyo bozorida dori preparatlarini ishlab chiqarish istiqbollari”
“Diagnostika va arterial gipertenziyada yangi yo’nalishlar”
“Verterevlogiya va artrologiyaning dolzab masalalari”
“Марказий Осиёда аёл ва ҳуқуқ” “XXI asr bo’sag’asida polimerlar haqidagi fan”
Gastroentrologlarning xalqaro kongressi, Markaziy Osiyo mintaqasida avtomobil yo’llari majmuasining taraqqiyoti va samaradorligi mavzulardagi anjumanlar
37
4-slayd 4.1
O’quv vizual material
Bizgacha yetib kelgan o’zbek xalqining etnogenezida ishtirok qilgan turkiy qabilalarning eng qadimiy yozuvlari VI asrlarga, badiiy asarlar namunasi esa XI asrlarga oid bo’lsada, fan hali yechib ulgurmagan muammolar ichida antik zamon ma’naviy merosimiz, o’sha davrda yaratilgan yozma asarlar va halq og’zaki ijodini namunalari o’z tadqiqotchilarini kutmoqda.
.
Buyuk adabiy tanqitchi V.G. Belinskiy “xalq poeziyasi uning tarixi bilan uzviy bog’liqdir; poeziyada ham, tarixda ham xalqning sirli ruhiyati mujassamlshgan, shu sababli uning tarixini poeziya bilan, poeziyasini esa tarixi bilan tushuntirish mumkin”.
O’zbek folklori nihoyatda boy va turli janrlarga ega. Barcha janrlarda xalqimizning maishiy turmushi va ko’p qirrali madaniyati, uning odamgarchilik xosiyati va ezgu niyatlari, ozodlik, erkinlik, birodarlik, vatanparvarlik g’oyalari, ezgulik bilan yovuzlik orasidagi murosasiz kurash, oliy vatanparvarlik va dushmanga cheksiz nafrat kabi oliyjanob fazilatlar kuylanadi. Halq orasida keng tarqalgan Nasriddin Afandi va boshqa latifalar, maqol va masalalar, saterik va kulgu aforizmlari o’zbeklarning jamiyatdagi ijtimoiy va siyosiy, axloqiy va g’oyaviy hodisalarga befarq bo’lmasdan o’z munosabatlarini bildiradigan ajoyib og’zaki ijod namunalaridir .
dostonlar bo’lib, ular bizning davrimizgacha uzoq o’tmish zamonlardanoq og’zaki poeziya an’analari tufayli yetib kelgan. Mashxur baxshi va shoirlardan Ergash Jumanbulbul o’g’li (1868-1936), Fozil Yo’ldosh o’g’li (1872-1955), Muhammad Janrat o’g’li Po’lkan (1874-1941), Islom Nazar o’g’li (1874-1953), Abdulla shoir Narali o’g’li (1870-1975), Qurbon Ismoil o’g’li (1869-1940) kabilar juda boy epik merosni qoldirganlar. O’zbek xalqining uzoq o’tmishdagi chet el istilochilariga qarshi qahramonona kurashi “Yusuf va Ahmad”, “Malikai ayyor”, “Intizor”, “Rayhon arab ”, “Orzugul”, “Shirin va shakar”, “Go’ro’g’li” sikliga kirgan 40 ga yaqin bir qator qahramonlik va romantik dostonlarda aks ettirilgan. O’tmishda xalqimizning maishiy turmushi va ijtimoiy hayoti juda keng tarqalgan og’zaki ijod janri – xalq qo’shiqlarida xayajonli va jo’shqin tasvirlangan. Ularda insonning yuksak tuyg’ulari, pok sevgi, sadoqatlilik, do’stlik kabi fazilatlari bilan birga og’ir ijtimoiy axvoli, jabr – zulmlar, bevafolik, tushkunlik, alam- sitamlari qayg’uli ravishda kuylanadi.
1.1. 1.2. 1.3.
1.4. 38
4.2
5-slayd
Бадиий адабиёт Меъморчилик O’zbekistonning hozirgi xududidagi Shosh, Chag’oniyon, Marokand, Urganch, Buxoro, Shahrisabz shaharlarining kadimgi o’rnida olib borilgan qazuv tadqiqotlar ota- bobolarimiz yaratgan xunarmandchilikning o’lmas obidalarini kashf etdi. Yozma manbalar qadimiy Markaziy Osiyo aholisining konlarda ishlaganini, mis va temirdan turli xil xarbiy va mehnat qurollari yasaganliklarini, to’quvchilik, binokorlik, zargarlik va boshka ishlar bilan shug’ullanganini ko’rsatadi. Yunon tarixchisi Gerodot «Tarix» asarida Baqtriya, Xorazm, Sug’diyona, Marg’iyona, Parfiya davlatlarining miloddan avvalgi VI asrdagi madaniyati haqida keng ma’lumot bergan.
Ajdodlarimiz o’tmish davrlardan boshlab naqqoshlik, o’ymakorlikni, tikuvchilik, zargarlik, zardo’zlik, gilamdo’zlik, miskarlik, sartaroshlik, kulolchilik, musiqa asboblarini yasash va boshqa sohalarda katta mahorat ko’rsatgan Bu san’at namunalarini qadimiy binolar, muhtasham saroylar, arklarning ichki va tashqi bezaklarida, devor peshtoqlaridagi o’simlik va hayvonlarning tasvirlarida, lojuvard koshinlarda ko’rish mumkin. O’ymakor ustar fakat ganchga uyma nakshlar berish bilan cheklanib qolmay, balki jimjimador panjaralar va guzal naqshin guldonlar ham yasay bilganlar. Farg’ona, Toshkent, Samarqand, Xiva va Buxoroda ayniqsa mashhur bo’lgan. XX asr boshlarida birgina Buxoroning o’zida 400 ga yaqin zargar bo’lib, ular asosan Toki zargardonda ishlashgan va savdo qilishgan. Buxorolik zargarlar qadimgi taqinchoqlar, isirg’a, uzuk va bilakuzuk tayyorlashda rang-barang tovlanuvchi moddalar: oltin, yoqut, marvarid, feruza, lojuvard, xaqiqdan ko’proq foydalanganlar.
Cho’g’dek qip-qizil gilamlar naqshlarining guldorligi va g’oyatda nafisligi bilan bir-biridan qolishmaydigan Samarqandcha va Buxorocha, Xivacha va Turkmancha, Eroniy, Afg’oniy, Uyg’urcha va Xitoycha gilamlar xalq ommasi amaliy faoliyatining maxzuli sifatida hozirgacha ham o’zining shon-shuhrati va qimmatini saqlab kelmoqda
bo’lgan hunarmandchilik va amaliy san’atining turlari nihoyatda xilma- xildir.
Samarqand, Buxoro, Xiva, Namangan, Qo’qon va Toshkentdagi xalq ustalari ganch o’ymakorligi sohasida katta shon- shuhratga ega bo’lganlar
Zargarlik san’ati Gilamchilik
O’zbek xalqi amaliy san’ati, hunarmandchiligi ildizlari uzoq, o’tmishga borib tutashadi
Ajdodlarimiz o’zlari yashaydigan mahalla, shahar va qishloqlar, bog’-xiyobonlarga nom tanlashga juda e’tibor bergan. Toshkentning o’n ikki darvozasi chuqur ma’noli, go’zal nomlar Samarqand, Beshyog’och, Ko’kcha, Chig’atoy, Sag’bon, Labzak, Taxtapul, Qorasaroy, Kamolon, Qo’ymas, Qo’qon, Qashqar darvoza degan nomlar avvalom bor o’zining aniq tarixiy-jug’rofiy ma’nosi bilan ajralib turadi. Qadimiy nomlarda ota-bobolarimizning hayot va tafakkur tarzi o’z aksini topgan. Masalan, Toshkentning Eski shahar qismidagi Pichoqchilik, Charxchilik, Ko’nchilik, Degrezchilik, Taqachi, Egarchi, O’qchi, Zargarlik, Parchabof singari mahalla nomlari bu yerda xunarmandchilik naqadar rivojlanganidan, yuksak madaniy turmush darajasiga ega bo’lganidan dalolat beradi
39
5-slayd
6-slayd
San’at Badiiy qadriyatlar
Tasviriy san’at
Haykaltaroshlik Teatr
Xalq amaliy san’ati
Yog’och o’ymakorligi
Garchgorlik
Gilamdo’zlik
Bo’yrgilik
Zargarlik Kashtachilik
Zardo’zlik Kandakor-lik
Toshtaroshlik Koshinkorlik
|
