Jizzax filiali oila psixologiya kafedrasi oila psixoterapiya nazariyasi

Alohida-alohida, chegara neyropsixik patologiyasi boʻlgan marginal 
guruhni ajratib koʻrsatish kerak. Bunday odamlarga birinchi navbatda majburiy 
tibbiy yordam bilan qoʻllab-quvvatlovchi psixoterapiya koʻrsatiladi. 
Inson dunyosi va unda yashaydigan odamlarni qanday qilib obod qilish kerak? 
Turli xil bilim sohalari mutaxassislari bu savolga har xil javob berishadi. 
Iqtisodchilar buning uchun jamiyatning iqtisodiy tarkibida oʻzgarishlar qilish zarur, 
diniy rahbarlar ma’naviy va axloqiy maʻrifat zarurligini ta’kidlaydilar. Ijtimoiy 
gumanitar mutaxassislar orasida oila bu shaxsga, barcha ijtimoiy tuzilmalarga va 
umuman insoniyatga yordam beradigan eng samarali vosita deb aytadiganlar bor. 
Ushbu mutaxassislar oilaviy psixoterapevtlardir.
Ta’rif. Tizimli yondashuv bilan mijoz bir kishi emas, juftlik emas, balki butun 
oilaga aylanadi. Har qanday muammo oila a’zolaridan birining (shu jumladan 
bolalarning) xatti-harakatlari yoki hissiyotlarining xususiyati sifatida emas, balki 
butun oilaning doimiy ravishda rivojlanib boradigan tizim sifatida ishlashi natijasida 
koʻrib chiqiladi. Oilaviy tizimda yuzaga keladigan barcha jarayonlar bir-birining 
sababi va natijasidir. 
Ishlash 
prinsipi, 
oila 
a’zosining muammolari oiladagi buzilgan 
munosabatlarni koʻrsatadi. Psixoterapevt simptom terapiya uchun qaysi maqsadda 
xizmat qilishini aniqlashga harakat qiladi. Tizimli oilaviy psixoterapiya oila 
a’zolarining bir-biri bilan qanday aloqa qilishini tekshiradi va koʻpincha rol oʻyinlari 
yordamida amalga oshiriladi. Ba’zi hollarda oilaviy tarix ham koʻrib chiqiladi. Bu 

---

204 
ham dolzarb muammolarning manbai boʻlishi mumkin. Terapiya jarayonida butun 
oila va undagi munosabatlar tizimi oʻzgaradi va natijada uning a’zolarining xatti-
harakatlari oʻzgaradi.
Ish jarayoni. Tizimli oilaviy terapevt butun oila bilan, er-xotin bilan yoki 
alohida oila a’zolaridan biri, shu jumladan bolalar bilan alohida ishlashi mumkin. 
Suhbat davomida u mijozning odatdagi xatti-harakat shakllarini va muhim 
odamlarning soʻzlari va harakatlariga hissiy munosabat usullarini tahlil qiladi. 
Shuningdek, u oilaviy qoidalarni (masalan, qanday va qanday mablagʻ sarflanishi) 
va oilaviy afsonalarni (oilaning «biz» kimligi haqidagi gʻoyasini, masalan, 
«doʻstona oila» afsonasida, yomon oʻylaydiganni) koʻrib chiqadi. Qarindoshlar 
haqida ma’lumotga ega boʻladi. Keyinchalik, terapevt mijoz bilan birgalikda 
mijozning yoki oilaning hayoti va munosabatlarini yaxshilaydigan oʻzaro ta’sirning 
yangi usullarini izlaydi. Ishda mijozning soʻzlaridan olingan, oiladagi voqealar va 
uning a’zolari oʻrtasidagi munosabatlarni (sevgi, qaramlik, ajralish) aks ettiruvchi 
genogrammadan foydalanish mumkin. Genogramma tahlili oila tarixida yashiringan 
muammolar manbasini ochib beradi, bu oila a’zolarining oʻzini tutishiga sabab 
boʻladi. Agar oila toʻgʻri yoʻldan urilsa va ijobiy kuchlarini «boshqarsa», oʻz ichki 
resurslari asosida oʻz a’zolariga yordam berishi mumkin. Deviant xulq-atvori va 
psixologik muammolari bor oilaning psixoterapevtga murojaat qilishiga bevosita 
sabab boʻlgan oila a’zosi «aniqlangan mijoz» deb nomlanadi. Bu shaxs oʻziga olgan 
va xatti-harakatlarida oiladagi munosabatlarning salbiyligi va ishlamasligini 
namoyon qiladigan oilaning oʻziga xos muammolaridir. Oila bilan ishlash 
jarayonida psixoterapevt oiladagi aloqa tizimini qayta tiklaydi, uning salbiy 
tomonlarini yengib chiqadi va umuman «aniqlangan bemorga» emas, balki butun 
oilaga yordam beradi. Psixopatologik alomatlar oilaviy psixoterapevtlar tomonidan 
muayyan qoidalar, afsonalar va oʻzaro ta’sirlashish holatlarida namoyon boʻlgan, 
yetarli boʻlmagan oilaviy munosabatlarning namoyishi sifatida qaraladi.
Anomaliyalarning sababi oilaviy tizimning oʻziga xos xususiyatlarida 
koʻrinadi va oilada ijobiy psixologik oʻzgarishlarni amalga oshirish uchun 
psixoterapevt birinchi navbatda tizimni oʻzi tashkil qilishi kerak, uning tarkibiy 
shaxslarining xatti-harakatlarini emas. Koʻpincha bir xil «chigal chalkashlik», 
oiladagi kichik guruhlar oʻrtasidagi individual farqlar va chegaralar qoʻllab-
quvvatlanmaydigan, individual a’zolar mustaqil ravishda harakat qila olmaydigan 
oiladagi munosabatlarning ma’lum bir tuzilishi holati mavjud (S. Minuxin 
tomonidan kiritilgan kontsepsiya). Oilaviy aloqalar bir-biriga bogʻlangan «chigal 
shar» holatida boʻlgan oilalarda koʻpincha psixosomatik kasalliklar, vahima 
hujumlari va xavotir hujumlari kuzatiladi.
«Chigal shar» oilasining qarama-qarshi tomoni «ajralgan oila»dir. Oila 
a’zolarining bir-biriga nisbatan sezgirligi juda past va koʻpincha alkogol, giyohvand 
moddalar bilan bogʻliq muammolar mavjud boʻlib, bolalar koʻpincha balogʻatga 
yetmagan bolalarga aylanadi. Oilaviy terapevtlar chigal munosabatdagi oilani 
tavsiflash uchun foydalanadigan yana bir tushuncha - «ikki tomonlama 
bogʻlanish»dir. Uning mohiyati shundaki, «muhim boshqasi» (masalan, ota-ona) bir 
vaqtning oʻzida odamga ikkita xabarni uzatadi, ulardan biri boshqasini inkor etadi. 

---

205 
Shu bilan birga, shaxs qaysi biriga javob berishi kerakligini aniqlab olish uchun 
olgan xabarlari toʻgʻrisida gapirish imkoniga ega emas, shuning uchun u doimo 
noaniqlik holatida va shu bilan birga oʻzi boʻlgan vaziyatdan chiqib keta olmaydi. 
Masalan, oʻgʻil bolaga har narsada muvaffaqiyatga erishish uchun jasur boʻlishi 
kerakligi aytiladi va shu bilan birga, ular ushbu fazilatlarning namoyon boʻlishi 
uchun ularga tanbeh berib jazolaydilar. Bolaning xulq-atvorini bunday dasturlash 
uning haqiqatdan uzoqlashishiga va oʻziga kirib ketishiga, psixopatologik 
alomatlarning paydo boʻlishiga olib kelishi mumkin.
Oilaviy psixoterapevt oilaviy terapiya texnikasi deb nomlangan maxsus 
usullardan foydalanadi. Ushbu texnikalarning aksariyati umumiy psixoterapiyadan 
olingan. Ammo bundan tashqari, sifatli texnikalar ishlab chiqilgan. Xususan, ularga 
quyidagilar kiradi: 
- «Dumaloq intervyu» - terapevt oila a’zolaridan biridan qolgan ikkalasi bir-
biri bilan qanday bogʻliqligini soʻraydi. Oiladagi ichki munosabatlar haqidagi 
toʻgʻridan-toʻgʻri savollardan farqli oʻlaroq, ushbu uslub terapevtga ham, oilaga ham 
muhimroq ma’lumot beradi va shuning uchun yaxshi psixoterapevtik ta’sirga ega.
- «Ijobiy konnotatsiya» - oilada paydo boʻlgan simptomni ijobiy qayta 
aniqlash. U oilaviy terapevt tomonidan u haqida bilimlarning oʻzi psixoterapevtik 
ta’sirga ega boʻladigan tarzda amalga oshiriladi. Qiyinchiliklar va muammolar 
kamaymayapti, ammo oila ularni qiyin vaziyatdan chiqish yoʻlini koʻrsatadigan 
«doʻstlar» sifatida koʻrishga daʻvat etiladi.
- Jonli nazorat oilaviy terapevtga bir tomonlama oynaning orqasida turgan va 
oila bilan ishlash paytida nima boʻlayotganini bevosita kuzatib turadigan oʻrtoqlari 
bilan maslahatlashishga imkon beradi.
Zamonaviy oilaviy terapiyaning asosiy kontseptual tendentsiyalaridan, 
birinchi navbatda, uning koʻplab variantlarida tizimli yondashuvni eslatib oʻtish 
kerak. Nazariy jihatdan, oilaviy tizimlar Murrey Bouen ta’kidlashicha, oila a’zolari 
koʻpincha oʻtmishdagi ogʻirlik tufayli bir-biridan mustaqil harakat qila olmaydi, bu 
aslida ichki buzuqlikka olib keladi. Oila terapevtining roli murabbiyga oʻxshaydi, u 
oila a’zolarini oilaviy aloqada farqlashni oʻrgatadi. Tizimli yondashuvning yana bir 
varianti yetarli darajada yaqin boʻlmaganlikni bartaraf etish va oila a’zolari 
oʻrtasidagi chegaralarni buzishga qaratilgan («chigal toʻp») oilaviy tizimli terapiya 
hisoblanadi. Oilaviy tizim tarixiyligi bilan emas, balki oʻziga xos tashkil etilishi 
tufayli ishlamayapti deb taxmin qiladi. Oʻtmish tuzilmaviy terapevtlar tomonidan 
koʻrib chiqiladigan mavzu emas, ularning saʻy-harakatlari a’zolarning ittifoqlari va 
koalitsiyalarining hozirgi tuzilishini oʻzgartirishga qaratilgan.