Jizzax filiali oila psixologiya kafedrasi oila psixoterapiya nazariyasi

Bemorning shaxsiyatini diagnostikasi. 
Diagnostikaning an’anaviy maqsadi muammoning ildizini aniqlashdir. 
Ma’lum boʻlishicha, psixoterapiya usullari koʻproq narsani talab qiladi. 
Shifokorning oldida doimo bemorning shaxsiyatiga tashxis qoʻyish, uning 
psixologiyasining asoslarini tushunish vazifasi turadi, chunki davolash strategiyasi 
va taktikasi bemorning shaxsiyatiga yoʻnaltirilgan boʻlishi kerak. Xuddi shu fikrni 
N.MakVilyams ham bildiradi. 
Tanishuv va keyingi davolanish jarayonida psixoterapevt va bemor oʻrtasida 
turli omillarga qarab yaqin yoki yoʻq ma’lum bir aloqa oʻrnatiladi. Ikki mustaqil 
omil - shifokor va bemorning shaxsiy xususiyatlari. Ularning “mos kelmasligi” 
boʻlsa, psixologik muvofiqlikning boshlangʻich darajasi shifokorning bilimi, 
tajribasi va koʻnikmalariga qarab sozlanishi mumkin: 

u palataning psixologiyasini oʻrgana oladimi va unga qulay tarzda moslasha 
oladimi; 

kelajakda ehtiyotkorlik bilan “adyolni oʻziga tortib olish” va bemorni 
hayotning yangi yoʻli boʻylab yoʻnaltira oladimi. 
Shunday qilib, psixoterapevtning “ichki foydalanish uchun” asosiy 
vazifalaridan biri bu oʻz boʻlimining psixologik portretini tuzish majburiyati va tom 
ma’noda tanishning birinchi daqiqalaridan boshlab, eskiz boʻlsa ham. Yana 
takrorlash kerak: bemorning shaxsiyat tuzilishini aniq tushunish shifokor va bemor 
oʻrtasidagi oʻzaro tushunish darajasi uchun ham, terapevtik aralashuv strategiyasi va 
taktikasi uchun ham muhimdir. 
Har qanday odamning, ayniqsa erta bolalikdan tanish boʻlgan odamning 
psixologik portretini tahlil qilganda, siz beixtiyor oʻzingizga savol berasiz: 
shaxsiyatni qanday omillar aniqlaydi? Men gipotezamni aytishga jurʻat etaman, 
uning yangiligi faqat toʻrtta ma’lum omilning kombinatsiyasidan iborat. 
Birinchi omil ikkita komponentga ega - bu ota-onalarning har biridan (ota va 
ona) meros qilib olingan genlar toʻplamidir. Ularning umumiyligi genotip deb 
ataladigan narsani - jismoniy fizikani, aql-idrok imkoniyatlarini va hissiy 
reaksiyalarni aniqlaydi. Ikkinchi omil - fenotip deb nomlanuvchi ijtimoiy 
tarbiyaning introyektiv qolipidir. Shaxsning shakllanishida dastlabki ikki omilning 
roli isbotlangan hisoblanadi. Uchinchisi - insonning tanlash erkinligi, u hech qanday 
sharoitda hamma narsani qamrab olmaydi, aksincha chegaralar bilan qat’iy 
cheklangan. Insoniyat oʻz tajribasida tanlov imkoniyatlarini va erkinlik chegaralarini 
astrolojik belgilar va numerologiya bilan bogʻladi. Ushbu yondashuv talqinlarning 
noaniqligi sababli nomaqbuldir, ammo faktlar uni himoya qilishda gapiradi: nima 
uchun turli ota-onalardan tugʻilganlar? Turli sharoitlarda tarbiyalangan bolalarning 

---

202 
oylik va yillik burjlari bir-biriga toʻgʻri kelganda shunday oʻxshash xususiyatlar 
bormi? Toʻrtinchi omil - X omil - bu Ilohiy iroda deb ataladi. Ikkinchisi, bizning 
tushunishimizcha, nomoddiy va oldindan aytib boʻlmaydi, ammo fiziklar 
isbotlaganidek, bunday omil mavjud. 
Birinchi va uchinchi omillar bilan belgilanadigan xarakterli individual 
xususiyatlarga qoʻshimcha ravishda, har bir shaxs jamiyat tomonidan tarbiyaning 
introektiv tarkibiga ega; shaxslarning rivojlanish shartlari ularning fenotipini 
belgilaydi. Mamlakatimizda shaxsning qaysi psixologik turi alohida ajralib turadi? 
Afsuski, bu dolzarb mavzu boʻyicha ishonchli tadqiqotlar yoʻq. Shu bois, faqat 
sahna ortidagi suhbatlarda bildirilgan hamkasblarning tajribasini ham, fikrlarini ham 
umumlashtiradigan subyektiv fikrni aytish mumkin. Mahalliy oʻrtacha shaxs ikki 
toifaga boʻlinadi: katta va yosh avlod. Ota-onalar ham boʻlgan keksa avlod oʻzining 
xunuk mafkurasi bilan sotsialistik realizm an’analari asosida tarbiyalangan, bu erda 
toʻgʻri ta’lim bilimiga umuman oʻrin yoʻq edi. Yosh avlod narsa va zavq-shavqning 
vasvasasi qorishmasida voyaga yetdi. Bundan tashqari, kichigi ota-onaning 
bilimsizligi tufayli toʻgʻri tarbiyalanmaganligi bilan koʻzga tashlanadi. Bularning 
barchasi ikkala toifadagi psixologik stigmalarning farqini aniqlaydi. Yoshlarning 
manfaatlari bir lahzalik modaga hurmat bilan belgilanadi; toʻgʻri dunyoqarash 
professional manfaatlar doirasiga toraytiriladi, aks holda yoshlar Internetdan eng 
soddalashtirilgan, odatda oson kirish mumkin boʻlgan ma’lumotlarni afzal 
koʻradilar. Garchi ommalashgan ma’lumotlar odatda foydasiz boʻlsa-da, aholining 
aksariyati hamma narsaga ishonuvchanlik bilan ishonishadi. Koʻpchilik uchun 
tanqidiy tahlil azoblanadi, induktsiyalangan introyeksiya elementi mavjud. Umumiy 
Internet tarmogʻida video mavjud boʻlib, u har qanday hikoyadan yaxshiroq, ta’lim 
madaniyati va bolalarning introyeksiya jarayonining yorqin namunasini koʻrsatadi. 
Keksa avlod toifasi nisbatan katta konservatizm bilan ajralib turadi va odatda odatiy 
kognitiv usullarga toqat qiladi. Aholimizning e’tiborga loyiq muammosi - bu 
nomuvofiqlik elementi - soʻzlar va iboralarning ma’nosini boshqacha tushunish. 
Soʻz boyligi qashshoqlashdi, nutqning aniq semantik tushunchasi yoʻqoldi. 
Misol. Qiyinchiliksiz oliy texnik ma’lumotga ega boʻlgan 55 yoshli katta 
yoshli erkak oʻzining kichik qarindoshini - ahmoq tadbirkor boladan uzoqda boʻlgan 
10 yoshli bolani “ahmoq” deb atagan va bu uning yaqinlarini juda xafa qilgan. 
Notoʻgʻri oqladi, lekin samimiy: “Ammo bu mehribon!”. Ma’lum boʻlishicha, odam 
shunchaki soʻzning aniq ma’nosini bilmagan. Ushbu misol nutqning qanchalik 
muhimligini, fikrlarning eng aniq, tushunarli shakllantirilishi, noaniqlik va 
chalkashliklardan qochish qanchalik muhimligini koʻrsatadi. Hatto psixoterapevtik 
davrdan oldingi davrda ham F.I.Tyutchev ajoyib tarzda yozgan: “Bizning soʻzimiz 
qanday javob berishini oldindan aytish bizga berilmaydi - va bizga inoyat 
berilganidek, bizga hamdardlik beriladi” (1869). Ba’zi bemorlar boshlangʻich 
psixoterapevt uchun alohida qiyinchiliklarga duch kelishadi. Keling, toʻrtta turga va 
ular bilan qanday kurashish boʻyicha tavsiyalarga toʻxtalib oʻtamiz.