Jizzax filiali oila psixologiya kafedrasi oila psixoterapiya nazariyasi

 
9. 6. Tizimli oilaviy terapiyada urf-odat va aqidalarni qoʻllash. 
Har bir xalqning hayoti milliy madaniyatning oʻziga xos xususiyatlari boʻlgan 
an’anaviy oilaviy hayot bilan bogʻliq har qanday voqealar va marosimlar bilan 
toʻyingan. Oilaviy hayotning an’anaviy xalq marosimlari madaniyati, uning 
rivojlanishi va etnogenetik aloqalarini oʻrganish uchun nihoyatda qimmatli manba 
hisoblanadi.
Oilaviy marosim bu nafaqat ma’lum bir harakat, bu bola tugʻilishi va tarbiyasi 
bilan bogʻliq boʻlgan toʻy, unda rang-barang yurish, va oʻyinlari, qoʻshiqlar va 
raqslar, shuningdek, oʻlim bilan bogʻliq boʻlgan bayramdir.
Ushbu mavzuda tarixan qaror topgan oilaviy axloq, va urf-odatlarni tahlil 
qilish asosida avlodlarning oilaviy hayotining tarixiy tajribasiga tayanish va oila, 
shaxs va uning hayoti barqarorligini ta’minlash uchun undan foydalanish zarurligini 
asoslaydi. Tarixiy jihatdan rivojlangan oilaviy urf-odatlar, va urf-odatlar tahliliga 
tayanib, oila, inson va jamiyat hayotining barqarorligini ta’minlash uchun 
avlodlarning uy sharoitidagi tarixiy tajribalarini qoʻllab-quvvatlash va ulardan 
foydalanish zaruriyati isbotlangan. Jamiyatda oilani saqlab qolish muammosi doimo 
dolzarb boʻlib kelgan. Biroq, zamonaviy jamiyatda, bu hayotni tashkil etishning 
asosiy toshiga aylanib bormoqda. Yer sayyorasida inson hayotini tashkil etish shakli 
sifatida yoʻq boʻlib ketishi mumkin. Oila, oilaviy qadriyatlarni va munosabatlarni 
buzish gʻoyalari ommaviy axborot vositalari tomonidan doimiy ravishda targʻib 
qilinmoqda. Biroq, bu hali ham yomon emas. Dahshatlisi shundaki, bu gʻoyalar 
inson axloqining barcha me’yorlarini buzgan holda insonning asosiy ehtiyojlariga 
ta’sir qilish orqali yoshlar ongiga milliy va davlatlararo miqiyosda kiritilmoqda. 
Buni bir vaqtlar televizor ekranidan efirga uzatilgan bir guruh yoshlarning bayonoti 
tasdiqlashi mumkin.
Axloqlar, urf-odatlar jamiyat hayotining tashkil etilishining asosiy va genetik 
funksiyasini bajaradigan, jamiyatning barqaror hayoti va rivojlanishini 
ta’minlaydigan, avloddan avlodga oʻtadigan ijtimoiy munosabatlarning tarixiy 
ravishda oʻrnatilgan normalaridir. Tarixdan va chuqurroq tushunishda insoniyat 
paydo boʻlishi tarixi va uning hayotiy ehtiyojlari va boshqalardan taxmin qilish qiyin 

---

256 
emas. Bu doira, hech boʻlmaganda kichik boʻlsa ham, saqlanib qolishi kerak, chunki 
aynan shu aylana barqarorlikning asosidir. Ushbu doirada jamiyat, uning ichida oila, 
oila ichida shaxs, keyin millat, gen kodi, gen mavjud. Bu hayotning eng chuqur 
tarkibiy qismining zanjiri. Ularning Ba’zilari bu zanjirni har qanday usul bilan yoʻq 
qilishga urinmoqdalar, uni yoʻq qilib, oʻzlarini yoʻq qilishlarini anglamaydilar. Ular 
deyarli oʻz oilalarini yoʻq qilishdi. Hayotning asosi boʻlgan axloqiy va ma’naviy 
qadriyatlar yoʻq qilindi, pul va moddiy neʻmatlar asosiy boʻldi. Oila hayotni 
koʻpaytirish uchun asos boʻlgan gen kodini saqlab qoladi. Bu shuni anglatadiki, u 
yer sayyorasida generator va umuman hayot barqarorligini ta’minlash vositasidir. 
Agar u ham jamiyatning boshlangʻich hujayrasi ekanligini hisobga olsak, unda aniq 
boʻladi: oila ham ijtimoiy hayotning rivojlanishi va barqarorligining genetik 
yadrosidir.
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda, oilaning ijtimoiy hayot va umuman 
jamiyat hayotini rivojlantirishdagi rolini chuqurroq anglash uchun tadqiqotni inson 
paydo boʻlishi bilan boshlash va antropogenezni koʻrib chiqish zarur boʻladi. Bu 
borada, albatta, F. Engelsning «Oila, xususiy mulk va davlatning kelib chiqishi 
toʻgʻrisida» asarini eslamaslik mumkin emas, u bugungi kunda paydo boʻlayotgan 
yangi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar bilan bogʻliq holda nihoyatda dolzarbdir. 
Biroq, bizning maqsadimiz torroq - paydo boʻlishi va rivojlanishining asosiy 
poydevorini ochish emas, balki ijtimoiy munosabatlar doirasida oilaning 
barqarorligi. Shuning uchun, hayotning asosiy ehtiyojlariga murojaat qilaylik, bu 
yaxlit birlikda birinchi navbatda oilada asosiy hujayra - ijtimoiy hayot hujayrasi 
sifatida amalga oshirilishi kerak. Chunki inson, jamiyat va tabiatning oʻzaro 
bogʻliqligi tobora ortib borayotgan zamonaviy sharoitda «tahlil qilinayotgan hodisa 
tabiatiga yaxlit qarash va uning asosiy, belgilovchi xususiyatlari va rivojlanish 
tendentsiyalarini ajratish» zarur.
Asosiy hayotiy ehtiyojlar va ular bilan bogʻliq funksiyalarni toʻrtta sinfda 
umumlashtirish mumkin: 
1) individual ravishda organik; 
2) umumiy (jinsiy ehtiyoj va ota-ona instinkti); 
3) kognitiv-prakseologik (bilish va faoliyat); 
4) ijtimoiy funksiyalar (muloqotga boʻlgan ehtiyoj, hamdardlik, alturizm, 
adolat hissi).
Shu bilan birga, «barcha toʻrt sinfning ehtiyojlari ham moddiy, ham ma’lum 
bir jamiyatning ma’naviy qadriyatlari tizimi bilan muvofiqlashtirilib, moddiy va 
ma’naviy ehtiyojlarning» qotishmasini «tashkil etadi».
Boshqarish darajalarining dinamik iyerarxiyasi prinsipiga muvofiq, tanadagi 
elementlar va quyi tizimlarning ishlashini tartibga solish (ushbu prinsip boʻyicha 
batafsil ma’lumot uchun quyida koʻring), genetik salohiyat va inson va jamiyatning 
barqaror boshqariladigan rivojlanishining namoyon boʻlishiga yoʻnaltirilgan boʻlib, 
bugungi kunda ta’lim jarayonining samarasini ushbu tizimni makonning har bir 
organik yaxlitlik sifatida amalga oshirish natijasida olish mumkin. Oila haqidagi 
fanning rivojlanishidagi burilish davri bu tizim sifatida gʻoyalarning paydo boʻlishi 
va «oilaviy tizim», «oilaviy quyi tizimlar», «axborot» va «teskari aloqa» 

---

257 
tushunchalarini oilaviy psixologiyaga kiritilishi edi. Ushbu yondashuv oiladagi 
hamma narsa bir-biriga bogʻliqligini anglatadi. Bu bitta butun - yagona biologik va 
psixologik organizmdir. Bunday holda, u bir qator xususiyatlarga ega: 
1) tizim umuman uning qismlari yigʻindisidan katta; 
2) umuman tizimga ta’sir qiladigan narsa uning tarkibidagi har bir elementga 
ta’sir qiladi; 
3) birlikning bir qismidagi tartibsizlik yoki oʻzgarish boshqa qismlarning va 
umuman tizimning oʻzgarishida aks etadi. Shuning uchun, oila bilan bogʻliq har 
qanday aniq masalani koʻrib chiqayotganda, har doim bu masala uning hayotining 
boshqa barcha jihatlari bilan qanday bogʻliqligini toʻliq koʻrib chiqish kerak.
Shunday qilib, tizimli yondashuv doirasida oila a’zolarining ehtiyojlarini 
toʻliq qondirishni ta’minlaydigan funksiyalar majmuini amalga oshiradigan ajralmas 
tizim sifatida qaraladi va uning a’zolarining ma’lum aloqalari va munosabatlari bilan 
tavsiflanadi. Oila tizimi bu umumiy yashash joyi, umumiy uy xoʻjaligi va eng 
muhimi - munosabatlar bilan bogʻlangan odamlar guruhidir. Tizimli oilaviy 
psixoterapiya doirasida oila bilan ishlash prinsiplari va texnologiyalari batafsil 
koʻrib chiqiladi, ammo bu yerda biz oilani tizim sifatida tavsiflovchi asosiy 
tushunchalarni koʻrib chiqishni zarur deb bilamiz. Ushbu bilimlar er-xotin 
munosabatlarining rivojlanishi, ota-ona va bola munosabatlari va aka-uka (opa-
singil) munosabatlarining rivojlanishiga katta hissa qoʻshadi. Har bir millatning 
oʻziga xos urf-odatlari, marosimlari bor, ular avloddan-avlodga oʻtib boradi. Oilaviy 
urf-odatlar inson hayotining barcha sohalari uchun muhim rol oʻynaydi. Islohotlar 
va koʻplab oʻzgarishlar jamiyatning deyarli barcha sohalariga ta’sir koʻrsatadigan 
zamonaviy dunyoda, bola uchun asosiy ijtimoiy institut sifatida oila uning shaxsini 
shakllantiruvchi poydevor boʻlib qolmoqda. Kundalik hayotimizda mustahkam 
oʻrnashgan bunday tushunchani «oilaviy muammolar» bilan tobora koʻproq hal 
qilishimiz kerak. Ushbu kontseptsiya koʻplab ta’riflarga ega, ammo asosiysi, bu 
oilalarda oilaning asosiy funksiyalari e’tiborsiz qoldiriladi, tarbiyada aniq va 
yashirin nuqsonlar mavjud. Maktabgacha yosh shaxsni shakllantirishdagi muhim 
oʻzgarishlar va shakllanishlar davridir. Aynan oilada axloqiy qadriyatlar va 
ma’naviy asoslar oʻrganiladi va shakllanadi. Oilada shakllangan dunyoqarash bolaga 
avtomatlashtirilgan qarorlarni qabul qilishga imkon beradi. Ularning toʻgʻri yoki 
notoʻgʻriligi ota-onaning nimani qoʻyganiga bogʻliq. Oila institutining hozirgi 
inqirozi sharoitida ota-onalarning pedagogik madaniyatini oshirishga, oilaviy urf-
odatlarni shakllantirishga, oiladagi bezovtaliklarning oldini olishga qaratilgan 
oilalar bilan oʻzaro aloqalar vazifasini oʻz zimmasiga olishi mumkin. Zamonaviy 
oilani birlashtirishning muhim ijtimoiy va funksional mexanizmi sifatida an’analar 
butun jamiyat uchun katta ahamiyatga ega. Oila va ota-ona instituti oʻzgarib 
bormoqda, ammo an’analar oʻzgarib, zamonaviy dunyoda barqarorlashtiruvchi omil 
sifatida oʻz vazifalarini saqlab qolmoqda.