Jizzax filiali oila psixologiya kafedrasi oila psixoterapiya nazariyasi

Toʻngʻich bola oiladagi farzandlarning kattasi, odatda ota-onasining umidi 
boʻlib, ota-onalar undan koʻp narsalarni kutadi va odatda u bu umidlarni oqlaydi 
ham. Undagi muvaffaqiyatlarga boʻlgan intilish, oʻqish va kasb-hunar egallash 
yoʻnalishidagi yutuqlari va unga erishish imkoniyatlari ham odatda yuqori boʻladi. 
Uning muvaffaqiyatlari nafaqat ota-onaning kutishlariga bogʻliq, balki ma’lum vaqt 
erkalatilgan bolaning, keyinchalik “taxtdan tushishi”, mavqening birdan oʻzgarishi 
va kutishlar tizimining ham shunga yarasha boshqacha boʻlib qolishi bilan 
bogʻliqdir. Buni Adler iborasi bilan aytganda, “detronizatsiya”, ya’ni taxtdan 
ayrilishi deb atash mumkin. Chunki ukasi yoki singlisi paydo boʻlgandan soʻng, ota-
onasining e’tibori birdan boshqa bolaga qaratilib, unga munosabat oʻzgarib 
qolganligini bola oʻziga xos qaygʻurish bilan his qiladi. Lekin ota-onaning e’tibori 
va mehriga qaytadan erishish maqsadida u harakat qila boshlaydi.
Agar toʻngʻich farzandning uka koʻrgandan soʻng paydo boʻladigan 
deprivatsiyasi kuchli boʻlsa-da, oʻzini koʻrsatish uchun ichki imkoniyatlari, layoqati 
yetarli boʻlmasa (ba’zan toʻngʻich farzand nimjonroq boʻladi), unda bolaning 
xulqida keskin salbiy oʻzgarishlar roʻy bera boshlaydi, masalan, ukasini yomon 
koʻrib, unga ziyon yetkazishga harakat qiladi, injiqligi bilan ota-onasini xafa qiladi, 
ovqat yemaydigan, oʻzi mustaqil ravishda uxlamaydigan, hatto, hojatga 
chiqmaydigan, aytilganlarni bajarmaydigan oʻjar boʻlib boradi. Hayotda shunday 
voqealar ham kuzatilganki, endi tetapoya boʻlib, mustaqil harakatlar qila boshlagan 
toʻngʻich farzand ukasini itarib yuborishi, ogʻziga yomon narsalarni solib qoʻyishi, 
beshikda uxlab yotgan bolani yiqitish holatlari boʻlgan. Ya’ni , ota-onaning 
domimiy mehri yetishmayotganligini his qilgan bolada rashk hissi uygʻonadi, uning 

---

50 
sababchisi esa yangi dunyoga kelgan ukasidir.
Shunga qaramay, aksariyat toʻngʻich farzandlar ota-onasining ziyrakligi, 
oʻzida paydo boʻlgan koʻnikma tufayli yangi sharoitga moslashadi, sekin-asta 
ukasiga mehr qoʻyadi, unga gʻamxoʻrlik qilishdan rohatlanadigan ham boʻlib qoladi. 
Bu unga foyda keltiradi ham: kelajakda u turli toifa insonlar, jumladan, kattalar, 
obroʻli insonlar bilan kelishib ishlashga harakat qiladigan, ularning koʻngliga 
qaraydigan, uyida koʻrganlari koʻchada qaytarilmasligiga harakat qiladigan, 
moslashuvchan boʻlib oʻsadi. Odatda bunday bolaning tengqurlari orasida oʻziga 
xos mavqei boʻladi. Yoshligidan ota-onaning yuzi-koʻziga qarab, ularning 
munosabatini his qilishga oʻrgangan bola kelajakda oʻqituvchisi yoki rahbarining 
ham yuzi-koʻziga qarab, muomala qilishga oʻrganadi. Ota-onalik maqomiga 
aloqador munosabatlarni tashqarida boshqalarga ham qoʻllashga koʻnikib boradi. 
Shuning uchun toʻngʻichlarda kirishimlilik, kichiklarga gʻamxoʻrlik, mustaqil 
qarorlar qabul qilishga, mas’uliyatni boʻyniga olish va liderlikka moyillik rivojlanib 
boradi. Shuning uchun ham jamiyatda rahbar lavozimlarda ishlayotgan, siyosiy va 
jamoatchilik idoralarini boshqarayotganlarning aksariyati oilada toʻngʻich farzand 
ekanligi oʻrganilgan. Masalan, Amerika Prezidentlarining yarmi, 20 nafardan ortiq 
avstronavtlar oilada toʻngʻich farzandlar boʻlishgan. Odatda oilada oʻsayotgan oʻgʻil 
bolalarning toʻngʻichi erkaklar jamoasini (masalan, harbiy, xalqaro, siyosiy 
tashkilotlar), singillari boʻlgan akalar xotin-qizlar jamoasini (maktab, shifoxona), va 
shunga oʻxshash opalar ham mantiqan mos ravishda jamoalarni muvaffaqiyatli 
boshqaradigan rahbarlar boʻlib yetishadi. Nikoh borasida esa oʻrtancha farzand 
ancha kelishib, baxtli yashashga moyil boʻladi. Shuni ham ta’kidlash joizki, ayrim 
holatlarda aynan toʻngʻich farzandlar ba’zan jamiyatda muammoli, tarbiyasi 
ogʻirlar kategoriyasiga tushib qoladi. Bunga yo ota-onaning katta farzandidan 
umidlarining haddan ziyod ogʻirligi yoki “detronizatsiya” jarayonining bola 
tomonidan salbiy idrok etilishi sabab boʻladi.
