Jizzax filiali oila psixologiya kafedrasi oila psixoterapiya nazariyasi

Oila chegarasi. 
Oila chegaralari oila va ijtimoiy muhit oʻrtasidagi munosabatlarni (tashqi 
chegaralar) va oila ichidagi turli ichki tizimlar (ichki chegaralar) oʻrtasidagi 
munosabatni tavsiflash uchun ishlatiladi. Oila chegaralari shaxslar, quyi tizimlar va 
butun oilalarning yaxlitligini himoya qiladigan va saqlaydigan ramziy hissiy 
toʻsiqlarni anglatadi. Chegaralar, birinchi navbatda, oila a’zolari oʻrtasida mavjud 
boʻlgan qoidalar va bitimlar tizimi tomonidan saqlanadi. Ushbu qoidalar kimning 
ma’lum bir tizimga yoki quyi tizimga tegishli ekanligini va bu tegishli boʻlish 
xususiyatini belgilaydi. D.Olson modelida «oila chegarasi» parametri doimiylik 
shaklida tasvirlangan, uning bir qutbida qat’iy, oʻtib boʻlmaydigan chegaralar 
mavjud, ikkinchisida aniq boʻlmagan chegaralar yoki ularning toʻliq emasligi 
ma’lum (A.V.Chernikov, 2001. Y). 
Shunday qilib, oʻtkazuvchanlik darajasiga koʻra qat’iy, oʻtkazuvchan va 
tarqoq chegaralar ajratiladi. Oila faoliyatining maqbul usuli aniq belgilangan va 
oʻtkazuvchan chegaralarga toʻgʻri keladi.
Quyi tizimlar orasidagi chegaralar oilaviy hayotning ma’lum bir jabhasida 
oila funktsiyalarini kim va qanday bajarishini belgilaydigan qoidalardir. Har qanday 
tizimning tuzilishi va ishlash dinamikasini belgilaydigan oʻz chegaralari mavjud. 
Tashqi chegaralar odatda oilaviy oʻziga xoslikni shakllantirishga yordam beradi. 
Tashqi chegaralar - bu oila va ijtimoiy muhit oʻrtasidagi chegara. Ular oila 
a’zolarining bir-biriga va tashqi muhitga nisbatan boshqacha munosabatda 
boʻlishida namoyon boʻladi. Ichki chegaralar - oilaning psixologik makonini 
shakllantirish, bu oxir-oqibatda rivojlanishga kuchli turtki beradi. Oilaning ichki 
chegaralari turli quyi tizimlar a’zolarining xatti-harakatlaridagi farq bilan 
belgilanadi. Chegaralar qattiq, loyqa va oʻtkazuvchan. 
Oila chegaralarini tahlil qilish quyidagilarni oʻz ichiga oladi: 
• oila a’zolari oʻrtasida rol va funksiyalarni taqsimlash bilan chambarchas 
bogʻliq boʻlgan oila iyerarxiyasini aniqlash; 
• oila a’zolari va ular va ularning ijtimoiy muhiti oʻrtasidagi munosabatlarni 
tartibga soluvchi normalar, qadriyatlar va xulq-atvor qoidalarini aniqlash; 
• oila a’zolari va ular va ularning ijtimoiy muhiti oʻrtasida axborot uzatishning 
asosiy kanallarini baholash. 
Oilaviy psixoterapiya amaliyotida oila chegaralarini belgilash bilan, 
shuningdek, oila tizimining tarkibiy, funktsional va genetik xususiyatlarini aniqlash 
bilan chambarchas bogʻliq. Bunga oilaviy quyi tizimlarga xos boʻlgan rollar, 
me’yorlar va xatti-harakatlar qoidalari, ular oʻrtasidagi teskari aloqa va ma’lumotlar 
almashinuvi tabiati, shuningdek tizimning rivojlanishi bilan yuzaga keladigan 

---

60 
tarkibiy va funktsional oʻzgarishlarni baholash kiradi. Tizimning rivojlanishi ba’zan 
uning chegaralarini aniqlashni qiyinlashtiradi. Ular vaqt oʻtishi bilan oʻzgarishi 
mumkin, shuning uchun oila dinamik tizim ekanligini unutmaslik kerak. Mutaxassis 
tomonidan oilani tizimli baholashda qoʻllaniladigan va chegaralar tushunchasi bilan 
chambarchas bogʻliq boʻlgan yana bir tamoyil - bu oila tizimining ochiqlik darajasini 
va tizimda energiya-axborot almashinuvi jarayonlarining intensivligini aniqlash; 
shuningdek, u va atrof-muhit oʻrtasidagi oʻxshash jarayonlar. Oilaning chegaralari 
har doim koʻproq yoki kamroq oʻtkazuvchan boʻlib, buning natijasida u oʻsishi va 
rivojlanishi mumkin. Oila tizimi yangi energiya va ma’lumotlarga qanchalik yopiq 
boʻlsa, uning doimiy oʻsib borayotgan ehtiyojlarini qondirish uchun kamroq 
resurslar kerak boʻladi. Oilaning ochiqlik darajasini baholash uning oʻsishi va 
a’zolarining ehtiyojlarini qondirish imkoniyatini, shuningdek, tashqi talablarga 
rioya qilishni aniqlash bilan bogʻliq. Bunday baholash quyidagi ma’lumotlarni 
olishni oʻz ichiga oladi: 
• oila chegaralari qanchalik moslashuvchan; 
• axborot qanday “filtrlanadi” – ham oilaga kirish, ham undan chiqish; 
• oila a’zolaridan qaysi biri yangi axborot manbai hisoblanadi yoki uni qayta 
ishlash va uzatish bilan shugʻullanadi; 
• oila oʻz yaxlitligini qanday saqlaydi. 
Oddiy ishlaydigan oilalarda quyi tizimlar orasidagi chegaralar aniq 
belgilangan va oʻtkazuvchan. Disfunktsiyali oilalarda chegaralar juda qattiq yoki 
xiralashgan. Birinchi holda, quyi tizimlar oʻrtasidagi aloqa keskin cheklangan; 
axborot almashinuvi yoʻq. Ikkinchi holda, bitta quyi tizimda sodir boʻlgan stresslar 
boshqalarga osongina tarqaladi (Minuxin va Fishman 1999; Eidemiller va boshq. 
2003). Agar tashqi chegaralar qat’iy boʻlsa (oila juda yopiq yashaydi, mehmonlar 
kamdan-kam hollarda, muayyan holatlarda va faqat taklifnoma bilan kelishadi), 
unda oila a’zolari koʻpincha tashqi dunyodan qoʻrqishadi, boshqa odamlar bilan 
muloqot qilish qobiliyati shakllanmaydi. Natijada quyi tizimlar orasidagi ichki 
chegaralar xiralashadi. Misol uchun, bunday oilalarda ota-onalar bolalarga koʻp vaqt 
ajratishlari va koʻpincha ularning ishlari uchun mas’uliyatni oʻz zimmalariga 
olishlari mumkin. Xiralashgan chegaralarning xulq-atvori dizayni mavjud: ona bola 
bilan uy vazifasini bajaradi va shuning uchun u ular uchun javobgar emas. Agar bola 
ikkovini olsa, demak, bu uning oʻgʻli emas - bu onaning oʻgʻli. Muayyan qonuniyat 
mavjud: oilaviy tizimning tashqi chegaralari qanchalik yopiq boʻlsa, oila ichidagi 
quyi tizimlarning chegaralari shunchalik ochiq boʻladi. Oila quyi tizimlarining 
chegaralarini tartibga solish oilada mavjud boʻlgan koalitsiyalarni belgilaydi. Quyi 
tizimlar oʻrtasidagi chegaralarning etarli darajada aniq boʻlmaganligi nafaqat 
oilaning rivojlanishiga va uning a’zolarining kamolotiga toʻsqinlik qiladi, balki 
qarindoshlar oʻrtasida koalitsiyalar - birlashmalarning shakllanishiga yordam beradi. 
Koalitsiyalar odatda triangulyatsiyani oʻz ichiga oladi - boshqa ikki oila a’zosi 
oʻrtasidagi nizoni hal qilish uchun uchinchi tomonning qoʻllanilishi. Funktsional 
koalitsiyalar nikoh quyi tizimi va bolalar quyi tizimidir. Koalitsiyalarning qolgan 
variantlari, qoida tariqasida, ishlamaydi. Oilada muammolar mavjudligini 
koʻrsatadigan disfunktsional koalitsiyalar, masalan, bir tomondan, ona va 

---

61 
bolalarning quyi tizimi, boshqa tomondan, ota.Bir bolali ona boshqa bolali otaga 
qarshi. Yoki xotini va uning ota-onasi eri va ota-onasiga qarshi koalitsiyada. Oila 
koalitsiyalari oiladagi tuzilma va iyerarxiyani, shuningdek, oilaviy muammoni 
koʻrsatadi (Minuxin, Fishman, 1998). 
Ichki chegaralarning xususiyatlari oilaviy koalitsiyalar - oila a’zolari oʻrtasida 
mavjud boʻlgan uyushmalarning miqdori va sifatini belgilaydi. Koalitsiyalar 
tushunchasi S.Minuxinning tarkibiy yondashuvidagi markaziy tushunchalardan 
biridir. Ularning ikki turi mavjud: 

funksional (bitta kichik tizim a’zolari oʻrtasida) 

disfunksional (turli quyi tizimlar a’zolari oʻrtasida).
Masalan, yetarlicha aniq boʻlmagan ichki chegaralar avlodlararo koalitsiyalar 
paydo boʻlishiga olib keladi, bu esa oilaning rivojlanishini murakkablashtiradi. 
Ochiq yoki yashirin kelishuvlar asosida tuzilgan turli xil quyi tizimlar a’zolari 
oʻrtasidagi bunday uyushmalar oilada muammolar mavjudligini, shuningdek, oila 
tuzilishi buzilishini koʻrsatadi.