Joba: Ma’mleketlik kadastri tu’sinigi ha’m onın’ mazmunı

Kadastr – bul ma’mleket ta’repinen jerge bolg’an mu’lkshilik mag’lıwmatlardı alıp barılıwı ta’repinen ta’rtipke salıw ushın anıq bir ma’mleket ya’ki rayon ortalıg’ında mu’lkshilik ushastkaları shegaraların syomka qılıw na’tiyjesine tayang’an halda esapqa alıw.
Ha’r bir mu’lkke anıq ta’rtip nomeri beriledi – identifikator. Mu’lkshilik shegaraları ha’m ta’rtip nomeri a’dette iri mashtablı kartalarda su’wretlenedi.
Kadastr menen “Kаdastr syomkası” ataması baylanıslı bolıp, ol ko’shpes mu’lk ushastkalarının’ shegaraları syomkasın bildiredi.
Kаdastr tu’sinigi jer uchaskalarınan salıq alıw, mu’lkiy ha’m yuridikalıq huqıqlardı dizimnen o’tkeriw ushın kerekli bolg’an sistemalı mag’lıwmatlardı o’z ishine aladı.
Payda etiliw maqsetine muwapıq tu’ri ha’m klassifikatsiyasına qarap kadastr ha’r tu’rli ma’nige iye boladı.
Маqsetine qarap kadastrdı u’sh u’lken toparg’a ajıratıw mu’mkin:
1) salıq yaki fiskal (xaziyne) - salıq alıw o’lshemin ha’m ta’rtibin belgilew maqsetinde ko’shpes mu’lkti klassifikatciyalaw (ta’riplew) ushın;
2) huqıqıy yaki yuridikalıq – mu’lkke iyelik huqıqın qorg’aw ushın;
3) ko’p maqsetli – huqıqıy, ekonomikalıq, ekologiyalıq, qalasazlıq tarawlarına (spektrine) tiyisli wazıypalardı sheshiw, sonday aq aymaqlardın’ rawajlanıwın rejelestiriw ha’m basqarıw ushın. Ko’p maqsetli kadastr ha’r qıylı tu’rdegi obektler haqqındag’ı mag’lıwmatlardı o’z ishine aladı: ta’biyiy resurslar, infrastruktura, sotcial-ekonomikalıq ha’diyseler h.t.b.
Kadastr haqqında to’mendegi tu’siniklerde bar:
Birdey ko’rinistegi kadastr, qandayda bir obekt haqqındag’ı ma’lıwmatlardı o’z ishine aladı (qurılma, tam, vodoprovod, kvartira h.t.b.);
Ko’p tu’rli ko’rinistegi kadastr, qandayda bir tu’rdegi bir neshe obektler haqqındag’ı mag’lıwmatlardı o’z ishine aladı (injenerlik infrastrukturası kadastrı, ta’biyiy resurslar kadastrı, sotcıallıq ha’diyseler kadastrı h.t.b.)
Aymaqlıq principlerge muwapıq ko’p tu’rli ko’rinistegi kadastr u’sh tu’rli da’rejede ju’ritiledi:
Ma’mleketlik da’rejesinde – ulıwma ma’mleket basqarıwı deregi retinde ma’mlekettin’ barlıq aymag’ın iyelep aladı.
Ma’mleket regionları boyınsha – anıq bir wa’layat (shtat, kray) aymag’ın iyeleydi.
Ma’mleket aymaqlıq bo’limleri boyınsha – rayon (qala) aymaqta jaylasqan, kadastr esabına alıng’an ba’rshe obektler haqqındag’ı mag’lıwmatlardı o’z ishine aladı.
Kadastrdın’ zamanago’y tu’sinigi, uzaq da’wir tariyxiy protseslerdin’ na’tiyjelerin o’z ishine qamtıp alg’an. O’tken da’wir kadastrı iskerligin anliz qılıw ha’m onı bu’gingi ku’nde jaqsıraq qollaw ha’mde isenim menen kadastrdın’ keleshegin ko’z aldımızg’a keltiriw imkaniyatın jaratadı.
Аntık da’wirlerden baslap ha’r tu’rli ma’mleketlerde puqaralarg’a jerge iyelik qılıwdı bekkemlew za’ru’rligi ha’m salıq alıwdı ta’miyinlew jer kadastrın jaratıw ha’m juritiwge tiykar saldı.
Ма’selen, o’tkizilgen arxeologiyalıq izleniwler soni ko’rsetedi: bizin’ eramızdan 400 jıl aldın a’lleqashan Xoldeeda kadastr bar bolg’an – ılaydan jasalg’an taxtashalarg’a mixxatda (klinopista) jer uchastkası tu’sirilgen, ta’rep o’lshemleri ha’m maydanı ko’rsetilgen. Bizin’ eramızdan 3000 jıl aldın Egiptlikler ta’repinen kadastr syomkası o’tkizilgen.
Bul isler na’tiyjesinde islep shıg’ılıp atırg’an jer uchastkasının’ shegaraları ornatılg’an, jer haqqındag’ı tolıq mag’lıwmatlar, jer uchastkasının’ shegarası ha’m maydanı, iyelik etiwshilerdin’ atların esapqa alg’an halda dizimge alıng’an.
Keyinshelik (bizin’ eramizdan 1700 jıl aldın) Еgiptta jan’a syomka o’tkizilgen, bunnan maqset jerdi bo’listiriw ha’m ko’shpes mu’lkten salıq alıwdı a’melge asırıw bolg’an. Alıng’an da’ramattın’ 1/5 bo’limi salıq sipatında to’lengenligi alıng’an, bul mug’darda bizin’ da’wirimizge shekem a’mel qılınıp kelgen. Bunday tu’rde alıp barıw to’rt mın’ jildan artıq da’wir bolg’an, keyinshelik XX а’sirde ol quramallastırılg’an.
Shama menen eramızdan 600 jıl aldın bar bolg’an Greciyadag’ı ja’miyet du’zilisi bir qatar nızamlarg’a tiykarlang’an bolıp, bul nızamlar kishi jer iyelerinin’ qarızdar bolıwı, o’zleri iyelegen jerlerin jog’altıwg’a shekem alıp keldi. Eramızdan 594 jıl aldın maqsetli kadastrg’a a’mel qılg’an Solona nızamshılıg’ı ja’miyette ta’rtipti qayta tiklewge muwapıq boldı, ko’shpes mu’lk boyınsha qarızlar biykar etildi, qulshılıq qarızları ha’m u’lken-u’lken jer maydanlarg’a (boslıqlarına) iyelik etiwdi biykar etti. Fiskal salıg’ın alıwdı bekkemlew maqsetinde jerdi qayta bo’listiriw o’tkizildi.
Rimde birinshi kadastr eramızdan aldın VI а’sirde Servi Tulli ta’repinen payda etilgen bolıp “Таbules cenzuales” dep atalg’an. Bul kadasrda syomka ko’shpes mu’lktin’ perimetri boyınsha alıp barılg’an, jer tu’rinin’ quramı, og’an islew beriw, sapası ha’m o’nimdarlıg’ı esapqa alıng’an halda salıq mug’dari belgilengen. Syomka mag’lıwmatları mu’lk iyelerinin’ so’zlerinen alıng’an, eger mag’lıwmatlardın’ durıslıg’ına gu’man tuwılsa jerdi o’lshewshiler ta’repinen tekseriw o’tkizilgen. Ko’shpes mu’lk maydanı waqıtqa, onı shu’digarlaw ushın sarıplang’an qos o’giz sanına ya’ki egiw ushın kerekli bolg’an tuqımlıq mug’darına qarap bahalang’an.
Ullı Karl da’wirinde ko’shpes mu’lkke salıq belgilengen bolıp ol ushir (da’ramattin’ onnan bir mug’darı) retinde belgili. Biraq bunday salıqlardı jıynaw a’yyem zamandag’ı Rim kitaplarındag’ı jazıwlarg’a tiykarlang’anlıg’ı sebepli, na’tiyjesiz bolg’an. Feodalizm da’wirinde eramızdan aldın’g’ı 900 jıldan 1200 jılg’a shekem syuzerenler ha’m ruwxaniyler ko’shpes mu’lkke bolg’an iyelikti hu’jjet qol qoyıw arqalı dizimnen o’tkeriwdi qollap quwatlag’an.