Jobası: Kislotalardıń atalıwı hám kislotalardıń alınıwı. Fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetleri. Eń áhmiyetli kislotalardıń qollaniliwi. Sabaqtıń aktuallıǵı

Kislotalardıń ulıwma formulası H_nK menen belgilenedi: bul jerde K- kislota qaldıǵı; n-kislota qaldıǵınıń valentligi.


Atalıwı. Kislotalardıń atı olar payda etetuǵın duzlardıń atınan alınadı, mısalı :

HClO₄— perxlorat kislota; H₃AsO₄ — arsenat kislota

H3PO₄— fosfat kislota ; HNO₃ — nitrat kislota
H₂SiO₃ — silikat kislota ; H₂SO₄ — sulfat kislota
HCI — xlorid kislota ; H₂CO₃ — karbonat kislota

Bunda tómendegi tiykarǵı kislota qaldıqlarınıń atı hám soǵan sáykes keletuǵın kislotalar atı sonday-aq olardıń formulaları berilgen kesteden paydalanamız (kislota qaldıqlarınıń valentligi sızıqshalar menen kórsetilgen).

Sáykes kislota atı	Kislota formulası	Kislota qaldıǵı formulası	Kislota qaldıǵınıń atı
Ftorid kislota	НF	-F	Ftorid
Xlorid kislota	НСl	-Cl	Xlorid
Bromid kislota	НВr	-Br	Bromid
Yodid kislota	НJ	-J	Yodid
Sianid kislota	НСN	-CN	Sianid
Sulfid kislota	Н2S	-S	Sulfid
Sulfit kislota	Н2SО3	=SO3	Sulfit
Sulfad kislota	Н2SO4	=SO4	Sulfad
Nitrit kislota	НNO2	-NO2	Nitrit
Nitrat kislota	НNO3	-NO3	Nitrat
Ortofosfat kislota	Н3PO4	≡PO4	Ortofosfat
Fosfit kislota	Н3PO3	≡PO3	Fosfit
Metafosfat kislota	НPO3	-PO3	Metafosfat
Pirofosfat kislota	Н4P2O7	≡P2O7	Pirofosfat
Dixromat kislota	Н2Cr2O7	=Cr2O7	Dixromat
Xromat kislota	Н2CrO4	=CrO4	Xromat
Silikat kislota	Н2SiO3	=SiO3	Silikat
Borat kislota	Н3BO3	≡BO3	Borat
Permanganat kislota	НMnO4	-MnO4	Permanganat
Manganat kislota	Н2MnO4	=MnO4	Manganat
Arsenat kislota	Н3AsO4	≡AsO4	Arsenat
Arsenit kislota	Н3AsO3	≡AsO3	Arsenit
Perxlorat kislota	НClO4	-ClO4	Perxlorat
Xlorat kislota	НClO3	-ClO3	Xlorat
Xlorit kislotat	НClO2	-ClO2	Xlorit
Gipoxlorit kislota	НClO	-ClO	Gipoxlorit
Bromit kislota	НBrO2	-BrO2	Bromit
Perbromat kislota	НBrO4	-BrO4	Perbromat
Karbonat kislota	Н2CO3	=CO3	Karbonat

Eger element birdey oksidleniw dárejesinde bir neshe qıylı kislotalar payda etetuǵın bolsa, ol halda molekulasında kislorod atomlari kem bolǵan kislota atına ,, meta“ aldı qosımsha, kislorod atomlari sanı eń kóp bolǵanda bolsa ,, orto“ aldı qosımsha qosıladı:

HBO₂ — metaborat kislota ; H2(SiO3)_n — polimetasilikat kislota

H₃BO₃ — ortoborat kislota ; H₄SiO₄ — ortosilikat kislota

Kislorodsız kislotalardıń atı metallemes atına ,, id“ qosımsha qosıw jolı menen payda etiledi:

HF — ftorid kislota ; HJ — yodid kislota

HCI — xlorid kislota ; H₂S — suifid kislota
HBr —bromid kislota ;


KISLOTALARDÍŃ KLASSIFIKACIYASÍ

Kislotalar quramında kislorod atomınıń bolıwına qarap kislorodlı hám kislorodsız kislotalarǵa bólinedi:

Kislorodsız kislotalarǵa tómendegilerdi mısal etip kórsetiwge boladı: HF, HCl, HBr, HJ, HCN, H₂S
Kislorodlı kislotalarǵa bolsa tómendegilerdi mısal etip kórsetiwge boladı: H₂SO₄, HNO₃, H₃PO₄, H₂CrO₄, H₂SiO₃, H₃BO₃.
Kislotalar quramındaǵı vodorod atomı sanına qarap bir tiykarlı, eki tiykarlı, úsh tiykarlı hám kóp tiykarlı kislotalarǵa klassifikaciyalanadı. Kislotalardıń tiykarlılıǵına tómendegi kestede mısallar keltirilgen.


Kislotalardıń tiykarlılıǵı

Bir tiykarlı	Eki tiykarlı	Úsh tiykarlı	Kóp tiykarlı
HF	H2Ci2O3	H3AsO4	H4P2O7
HCl	H2CO3	H3AsO3
HBr	H2S	H3PO3
HJ	H2SO3
HCN	H2SO4
HNO2	H2Cr2O7
HNO3	H2CrO4

KISLOTALARDÍŃ ALÍNÍWÍ HÁM QÁSIYETLERI


Alınıwı. Kislotalardı tómendegi usıllar járdeminde alıwǵa boladı:

1. 
   Kislorodlı kislotalardı kislotalı oksidler menen suwdıń óz ara tásirlesiwi nátiyjesinde alıwǵa boladı:
   

P₂O₅ + 3H₂O = 2H₃PO₄; SO₂ + H₂O = H₂SO₃.

2. 
   Kislorodsız kislotalardı metall emeslerdıń vodorod penen tásirlesiwi nátiyjesinde alınǵan ónimlerdi suwda eritiw jolı menen alıwǵa boladı:
   

H₂ + Cl₂ = 2HCl (suwdaǵı eritpesi — xlorid kislota);

H₂ + S = H₂S (suwdaǵı eritpesi — sulfid kislota).

3. 
   Kislotalardı olardıń duzlarına basqa kislotalardı tásir etip alıwǵa boladı:
   

Na₂SO₃ + H₂SO₄ = H₂SO₃ + Na₂SO₄;

FeS + 2HCl = FeCl₂ + H₂S↑;
Na₂SiO₃ + 2HCl = H₂SiO₃↓ + 2NaCl.


Fizikalıq qásiyetleri. Kislotalar qattı (borat, ortofosfat kislotaları), suyıq (sulfat, nitrat kislotaları) bolıwı múmkin. Olardıń kópshiligi suwda jaqsı eriydi hám ayırım gazlardıń (xlorlı vodorod — HCl, bromlı vodorod — HBr, vodorod sulfidi — H₂S) suwdaǵı eritpeleri de kislotalar bolıp esaplanadı. Kislota molekulalarında vodorod kislota qaldıqları menen baylanısqan halda boladı.
Ximiyalıq qásiyetleri. Kislotalardıń ximiyalıq qásiyetleri olardıń ádewir aktiv zatlar ekenligin kórsetedi:
1. Kislotalar indikatorlardıń reńin ózgertedi. Mısalı, tómendegi kestede indikatorlardıń kislotalar tásirinde reńiniń ózgergenligi kórsetilgen.

Indikator atı	Neytral eritpedegi reńi	Kislota eritpesindegi reńı
Lakmus	Sıya reń	Qızıl
Fenolftalein	Reńsiz	Reńsiz
Metiloranj	Toyǵın sarı	Qızǵısh

2. Kislotalar tiykarlar menen tásirlesip, duz hám suw payda etedi (bul reakciya neytrallanıw reakciyası dep ataladı)

H₂SO₄ + 2NaOH = Na2SO₄ + 2H₂O;

HCl + Mg(OH)2 = Mg(OH)C_l + H₂O;
H₃PO₄ + KOH = KH₂PO₄ + H₂O.

3. Kislotalar tiykarlıq oksidler menen tásirlesip, duz hám suw payda etedi (bul reakciya da neytrallanıw reakciyasına mısal boladı):

2HNO₃ + CaO = Ca(NO₃)2 + H₂O.

4. Kislotalar metallar menen óz ara tásirlesedi hám duz jánede jaǵdayǵa qarap vodorod bólinip shıǵadı yamasa basqa ónimler payda boladı

Zn + H₂ SO₄ = ZnSO₄ + H₂↑

Metallardıń aktivlik qatarında vodorodtan shepte turǵan metallar vodorodtı kislotalardan qısıp shıǵaradı, ońda turatuǵın metallar bolsa vodorodtı kislotadan qısıp shıǵara almaydı hám bul waqıtta basqa ónimler payda boladı.

Cu + 4HNO₃ (kons.) = Cu(NO₃)2 + 2NO₂↑ + 2H₂O.

Metallardıń aktivlik qatarı

Vodorodtı qısıp shıǵaradı

Vodorodtı qısıp shıǵara almaydı

Li

Cs

K

Ca

Na

Mg

Al

Mn

Zn

Cr

Fe

Ni

Sn

Pb

Cu

Ag

Hg

Au

Pt

5. Kislotalar duzlar menen háreketlesedi hám jańa kislota jáne duz (jaǵdayǵa qarap orta yamasa qıshqıl) payda etedi:

А. Orta duz hám jańa kislota BaCl₂ + H₂SO₄ (suyıl.) BaSO₄↓ + 2HCl.
B. Qıshqıl duz hám jańa kislota NaCl + H₂SO₄(kons.) = NaHSO₄ + HCl↑.
С. Tek qıshqıl duz CaCO₃ + H₂CO₃ = Ca(HCO₃)2.

6. Ayırım kislotalar qızdırılǵanda kislotalı oksidke hám suwǵa tarqaladı:

H₂SiO₃ → SiO₂ + H₂O.