Jobası: Kislotalardıń atalıwı hám kislotalardıń alınıwı. Fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetleri. Eń áhmiyetli kislotalardıń qollaniliwi. Sabaqtıń aktuallıǵı

Fizikalıq ózgeshelikleri. Nitrat kislota — ótkir hidli, reńsiz suyıqlıq. Júdá gigroskopik, hawada «tutaydi», sebebi onıń puwi hawa daǵı ızǵarlıq menen rayon tamshıların payda etedi. Suw menen qálegen koefficientte aralasadı, 86 °C de qaynaydi.
Ximiyalıq ózgeshelikleri. Nitrat kislotanıń dúzılıw formulaları hám olardıń anıqlaması de berilgen. HNO₃ te azotning valentligi tórtga, oksidleniw dárejesi +5 ga, azotning koordinatsion sanı 3 ke teń.
Suyultirilgan nitrat kislota kislotalardıń barlıq ózgesheliklerin kórinetuǵın etedi. Ol kúshli kislotalar qatarına kiredi. Suwdaǵı eritpelerde dissotsilanadi:

HNO₃=H⁺ + NO₃^-

Íssılıq tásirinde hám jarıqta bólekan bóleklenedi:

4HNO₃ = 4NO₂ + 2H₂O + O₂

Sol sebepli ol suwıq orında hám qarańǵıda saqlanadı.
Nitrat kislotanıń júdá zárúrli ózgesheligi sonnan ibarat, ol kúshli oksidleytuǵın esaplanadı hám derlik barlıq metallar menen reaksiyaǵa kirisiwedi.
Isletiliwi. Nitrat kislota — tiykarǵı ximiya sanaatınıń eń zárúrli ónimlerinen biri bolıp tabıladı. Onıń kóp muǵdarı azotli o 'g'itlar, portlaytuǵın elementlar, dári-dármanlar, boyawlar, plastmassalar, jasalma talshıq hám basqa materiallar tayarlawǵa sarplanadı. Tutovchi nitrat kislota raketa texnikasında raketa janar maysın oksidleytuǵın retinde isletiledi.
Nitrat kislotanıń metallar hám metallmaslar menen óz-ara tásiri. Nitrat kislota metallar menen óz-ara tásirlashganda ádetde vodorod ajralıp shıqpaydı : ol oksidlenip, suw payda etedi.

Sxemaǵa muwapıq konsenrtlangan nitrat kislota salmaqli metallar menen reaksiyaǵa kiriwgenida NO₂ ge shekem qaytarılıwı kerek: bunnan tısqarı, H₂O hám duz AgNO₃ payda boladı. Reaksiyanıń sxemasın jazamız :

Ag + HNO₃ (kons.) = AgNO₃ + NO₂ + H₂O

Taǵı bir mısal : talay aktiv metall bolǵan rux nitrat kislotanı konsentraciyasına qaray azot (I) oksid N₂O, erkin azot N₂ hám hátte ammiakka NH₃ shekem qaytarılıwı múmkin; ammiak nitrat kislotanıń artıqshası menen ammoniy nitrat NH₄NO₃ payda etedi.

Bul reaksiyanıń teńlemesin tómendegishe jazıw kerek:

4 Zn+10HNO₃ (júdá suyult.) = 4Zn(NO₃)₂ + NH₄NO₂ + H₂O

Sonı názerde tutıw kerek, konsentrlangan nitrat kislota ádetdegi temperaturada aluminiy, xrom hám temir menen reaksiyaǵa kirispeydi. Ol bul metallarni passiv halǵa ótkeredi.
Nitrat kislota Pt, Rh, Ir, Ta, Au menen reaksiyaǵa kirispeydi. Platina menen altın «zar suvi»de — 3 kólem konsentrlangan xlorid kislota menen 1 kólem konsentrlangan nitrat kislota qospasında eriydi.
Nitrat kislota kópshilik metallmaslar menen reaksiyaǵa aralasıp, olardı tiyisli kislotalarǵa shekem oksidleydi. Mısalı:

S° + 2HNO₃ = H₂SO₄ + 2NO

3P° + 5HNO₃ + 2H₂O = H₃PO₄ + 5NO
B° + 3HNO₃ = H₃BO₃ + 3NO₂
C° + 4HNO₃ = CO₂ + 2H₂O + 4NO₂

Ol organikalıq birikpeler menen de reaksiyaǵa kirisiwedi. Organikalıq birikpelerdi nitrolash yoii menen portlaytuǵın elementlar, organikalıq boyawlar, dári-dármanlar alınadı.

Nitrat kislotanıń duzları. Bir tıyanaqlı nitrat kislota tek orta duzlar payda etedi, olar nitratlar dep ataladı. Bul duzlar kislotanı metallarga, olardıń oksidlerine hám gidroksidlariga tásir ettirilgende payda boladı. Natriy, kaliy, ammoniy hám kalsiy nitratları selitralar dep ataladı : NaNO₃ — natriyli selitra, KNO₃ — kaliyli selitra, NH₄NO₃ — ammoniyli selitra, Ca(NO₃)₂ — kalsiyli selitra. Selitralardan tiykarınan azotli mineral tóginler retinde paydalanıladı. Bunnan tısqarı, KNO3 qara dári (75% KNO₃, 15% C hám 10% S qospası ) tayarlaw ushın isletiledi. NH₄NO₃, aluminiy untaqı hám kómirden portlaytuǵın element — ammonal tayarlanadı.
Nitrat kislotanıń duzları qızdırılǵanda bóleklenedi, bunda qanday ónimler payda bolıwı duz payda etiwshi metalldıń standart elektrod potensiallar qatarında jaylasqan ornına baylanıslı yaǵnıy standart elektrod potensiallar qatarında Mg den chaproqda jaylasqan metallarning duzları bóleklengende nitridlar menen kislorod payda etedi; Mg den Cu ge shekem bolǵan metallarning duzları bóleklengende metall oksidi, NO₂ hám kislorod payda etedi; Cu den keyinde jaylasqan metallarning duzları bóleklengende erkin metall, NO₂ hám kislorod payda etedi. Qızdırılǵanda bólekleniwi (termoliz) — nitrat kislota duzlarınıń zárúrli ózgesheligi bolıp tabıladı.
Nitrat kislota duzlarınıń kóbisi suwda eriydi.
• azot tóginler islep shıǵarıwda;
• organkalıq birikpeler islep shıǵarıwda;
• medicinada dári-darmaqlar islep shıǵarıwda;
• boyawlar islep shıǵarıwda;
• nitroza usılında sulfat kislota islep shıǵarıw hám basqalar.