Jurnalistika asoslari

REYTING TOPSHIRIQLARI
1. Axborot tizimi huquqlari qaysi hujjatda ifoda etilgan?
2. OAV tahririyatlari va ulaming muassislari o ‘rtasidagi munosabatni 
sharhlang.
3. Jamiyat va davlatning OAVga munosabati qaysi qonunda ifoda 
etilgan?
4. OAV tahririyatlari va mualliflar huquqlari.
5. Axborot tizimi huquqlarini belgilovchi yana qanday hujjatlar qabul 
qilingan?
6. «Plagiat», ya’ni «adabiy o ‘g ‘riIik» degan atamani sharhlab bering.
NAZORAT SAVOLLARI
1. «Ommaviy axborot vositalari to‘g ‘risida»gi qonunda axborot tizimi 
huquqlari qanday ta’riflangan?
2. OAV muassislari uchun nimalar ta ’qiqlangan?
3. Davlat OAV xodimiarining qaysi huquqlarini kaf'olatiaydi?
4. Tahririyat kelgan xatlardan qanday foydalanadi?
5. «OAV to‘g ‘risida»gi qonunning mazmunini keng ochib bergan va 
uni rivojlantirgan qonunlarni sanang.
6. Qonundagi «adabiy asarlar» iborasini sharhlang.
7. Koperayt degani nima va u qaysi asarlarga qo‘yiladi?
8. Kimlarni «plagiat», ya’ni «adabiy o ‘g‘ri» deymiz?
MUSTAQIL 0 ‘QISH UCHUN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. To'rtinchi hokimiyat. Четвертая власть. Т., 2003.
2. С.Г. Корконосенко. Основы журналистики. 
М ., 
2001.
3. Lug‘at. Jumalistika. Reklama. Fablik Rileyshnz. M a’Iumotnoma»
1700 ta atama. Т., 2003.
46

---

OSHKORALIK VA UNING QO‘LLANILISHI
Oshkoralik mavzusi matbuot erkinligi haqidagi masala bilan uzviy 
bog‘liq. Oshkoralik - demokratiyaning zarur bo‘lgan shartiaridan biri. 
Demokratiya deb, fuqarolar erkinligi va tengligi qonunlarda mustahkam- 
langan, xalq hokimiyatchiligining vosita shakllari amalda o ‘rnatiIgau va 
yuzaga chiq arilgan siyosiy tuzum ga aytilishi 0 ‘zbekiston m illiy 
;nsik!opediyasida t a ’kidlangan. Demokratik davlat o ‘z-o‘zini boshqarish, 
ko ‘p partiyaviylik, ommaviy axborot vositalarining erkin bo‘lishi, fikr- 
lar xilma-xilligiga sharoit varatadi. ■
■
Ommaviy axborot vositalari imkoniyatlaridan keng foydalanish, 
senzuraga y o ‘l qo‘ymaslik bilan oshkoralikni ta ’minlash mumkin.
«Buxoro axbori» gazetasiga muharrirlik qilgan ChoMpon «Matbuot 
kuchli bir davlatdir» deb nom langan dasturiy m aqolasida (maqola 
tahririyat nomidan berilgan) gazetaning asosiy vazifasini quyidagicha 
belgilaydi:
- gazeta xalq tushunishi qiyin bo‘lgan uzun-uzun materiallar o ‘rniga 
ko‘proq xabarlarni yoritadi, sodir boMgan voqealar to ‘g‘risida maMumot 
beradi, y a ’ni yangiliklami berib boradi;
- gazeta muhim voqealarning mohiyatini anglatish uchun sharq xu- 
susiyatidagi maqolalar chop etib boradi;
- matbuot xalqning tili, so‘zi sifatida ish ko‘radi. Shu sababli, hatto. 
yosh jumhuriyatning xato va kamchiliklarini ko‘rsatib, bu bilan ularni 
tuzatishga yordam beradi;
- gazeta hukumatning ham tilidir. Shuning uchun hukumat muassa- 
salarjda amalga oshiriiayotgan ishlar io 'g ‘risida xalqqa m a’lumot berib 
boradi.
Xuddi shu so'nggi jumlalarga e ’tibor- qarating. ChoMpon xuddi shu 
yerda gazetaning oshkoralik tamoyillariga amal qilishni ham alohida 
ta ’ddlagan edi.
Oshkoralik sharoitida axborot faoliyatining foydali ijtimoiy ta ’siri 
birinchi darajali ahamiyatga ega boMadi. Unga, birinchi navbatda, yasha- 
yotgan jamiyatimizni chuqur bilish kiradi. Ikkinchidan. ijtimoiy harakat 
ta’sirini ham alohida ko ‘rsatish muhim.
Oshkoralik 
samarasiga boshqarish organlarining oddiy fuqarolar 
bilan aloqasini m ustahkam lash ham t a ’sir q iladi. Xuddi 
shunda 
boshqaruv 
tizimini jam oatchilik nazoratida usnlab turish inikoniyati 
tugMladi. Yaina shu bilan bir qatorda axborotnjng «pastdan» doimiy oqib 
kelishi t a ’minianadi.
47

---

Oshkoralikni faqat aytish, yozish imkoniyati deb o ‘ylamaslik, balki 
uni «yuqori» eshitishi va xulosalar chiqarishiga erishish harakati deb 
ham tu sh u n m o g 'i lozim . O sh k o ra lik h ar xil q a ra sh lar, fik rla r 
mavjudligidir. Oshkoralik yashashi uchun tabiiyki, unga kafolat kerak. 
Yana axborot tizimida qonunchilik bazasi rivojlangan bo‘lishi ham zarur.
O shkoralikning am alga oshishi uchun dem okratik y o ‘nalishda 
axborot almashinuvida ishtirok etayotgan odamlarning siyosiy, axloqiy 
hamda kasbiy madaniyati yuqori bo ‘lishi ham talab qilinadi.
Prezidentimizning «Xalq so'zi» va «Народное слово» gazetalari 
ijodiy jam oasiga yuborgan tabrigida (2001-yil) «... biz dem okratik 
davlat, ozod va tom m a’noda erkin hayot qurmoqchi ekanm iz, bu 
o ‘zgarishlarni avvalambor m atbuotdan boshlashimiz darkor», - degan 
so ‘zlarini yoddan chiqarmasligimiz kerak.
0 ‘zbekiston Milliy universiteti jum alistika fakulteti dekani, tarix 
fanlari doktori Qudrat Ernazarov «Nozik tushunchalarga nozik muno- 
sabat» m aqolasida bunday v o qeani yozadi. V atanim iz fuqoroligi 
haq idagi qonun yuzasidan m uho k am alar davom
etayotgan edi. 
«Литературная газета» muxbiri A. Krujilin qonun loyihasidagi «Ush­
bu mamlakatda yashovchi har bir fuqaro o ‘zbek xalqining urf-odatlari 
va a n ’analarini hurm atlashi kerak», degan m azm undagi ju m lag a 
«yopishib» oladi, uni o 'zicha talqin etadi. Talqin shu darajaga yetadiki, 
y o‘q yerdan ikki e ’tiqod, ikki an ’ana, ikki qadriyat asosida yashovchi 
ikki xalq orasiga sovuqchilik tushirishgacha boradi. M uxbirning yo- 
zishicha, kishilar qonunni hurmatlasa kifoya, ular mahalliy xalq urf- 
odatini hurmatlashga majbur emas. Misol tariqasida u o ‘g‘il bolaning 
q o ‘lini halollash, qurbonlik qilish, qalin singari odatlarni sanab o ‘tadi 
va nasroniylar bunday odatlarga rioya qila olmasliklarini aytadi... Bu 
o ‘rinda biz uchun muhimi - jurnalistning nuqtayi nazari va xolisligi! 
Gap e ’tiqod va tushunchalarga daxldor o ‘ta nozik m asalalar xususida 
so ‘z yuritganda yuksak professional m ahorat bilan, shaxsiy zaifliklaru 
xusumatlarni chetga surib qo'ygan holda yozish haqida bormoqda!
1906-yiln ing 14-(27) iy u n id an ch iq a b o sh lagan «Taraqqiy» 
gazetasining birinchi sonida e ’lon qilingan bosh m aqolada Turkiston 
xalqlarining o ‘z milliy m ustaqilligi uchun, so‘z, matbuot erkinligi va 
boshqa siyosiy huquqlarga erishish uchun kurash olib borishi lozimligi 
ta ’kidlangan edi.
H ur fik rli n ash rlarn in g b irin ch isi b o ‘lgan «Taraqqiy» gazetasi
48

---

o ‘zbek milliy jurnalistikasi tarixida alohida ahamiyatga ega bo'lib qoldl, 
U tug‘ilgan kun o ‘zbek milliy matbuoti tu g ‘ilgan kun sifatida imhonln- 
nadigan bo ‘ldi. Bu haqda yuqorida aytgan edik.
A ytilganlardan shunday xulosa kelib chiqadiki, oshkoralik o*ta 
murakkab va ko‘p jihatli hodisa bo‘lib, unga erishish zarur va bizdu 
bunga hamma sharoitlar yaratilgan.