K arim a q osim ova

(ziyra k — siyrak, d il — til
kabi). A rtikulyatsiyasi 
qiyin b o 'lg an u n d o sh la r 
ng
(tong, rang, keng), lab-tish u n do shi v, 
qorishiq u n d o sh
ch,
jarangli p ortlovchi 
j
G °‘j a ) va jarangli sirg'alu v­
chi — 
j
(jurnal) kabilarni o 'rg an ish d a tovush artikulatsiyasiga oid 
ishlar qiyinlashadi.
Asosiy davm ing oxirlarida jarangsiz jufti talaffuz qilinadigan un- 
doshli so'zlar: 
ko'rib (ko'rip), qaytdik (qayttik), aytib (aytip), ketayotib 
(ketayotip), tortib (tortip), terib (terip), olib (olip), obod (obot), borishdi 
(borishti);
qisqa talaffuz qilinadigan i unlisi bor so'zlar: 
bilan (blan), 
sira (sra);
talaffuzda tushib qoladigan undoshli so'zlar: 
ba la n d (balan), 
do ‘st (do's), Toshkent (Toshken), fa rza n d (farzan), daraxt (darax) 
kabilarni yozilgandek o'q ish im loni o'rganishga tayyorlaydi. Bular 
a w a l orfografik, so'n g orfoepik o'qitiladi.
Yuqoridagi kabi so'zlarni o 'q ish bilan b o'g'inlab o 'q ish malakasi 
takom illashadi: o 'q u v chilar talaffuzi va yozilishida farqlanadigan so 'z ­
larni ham to 'g 'ri o'qishga o'rganadilar.
Alifbo davrining oxirida o'q u v ch ilar quyidagi bilim va k o 'n ikm a- 
larga ega bo'lish lari zarur:
a) h am m a tovushlam i tanishi va h ar qanday holatda to 'g 'ri talaffuz 
qilishi;
b) so'zning b o 'g 'in -to v u sh , to v u sh -h arf tahlilini bilishi, so'zdagi 
tovushlarning izchil tartibini aniqlay olishi, kerakli tovushni so 'z va 
b o'g'inga ajrata olishi;
d) kesm a h a rf va b o 'g 'in la rd an so 'z tuza olishi va o'qishi;
e) 2-3 -4 b o 'g 'in li so'zlarn i yaxlit, adabiy-orfocpik talaffuz bilan 
o'qishi;
f) gaplarni ohangiga rioya qilib o'qishi;

---

g) o'zi o 'qigan m atnning m azm unini tushunib, ongli o'qishi;
h) o'q ig an m atn m azm unini savollar asosida soddagina qilib qayta 
hikoyalab berishi;
i) o 'qigan m atnga sarlavha to p a olishi;
j) to 'g 'ri, tez, ongli va ifodali o'q ish m alakalariga ega bo'lishi.
Alifbo davri yozuv darslarining vazifasi — kichik va bosh yozm a 
harflarni to 'g 'ri shakllantirish, harflarni to 'g 'ri ulash, alifbeda o'qigan 
b o 'g 'in , so 'z va gaplarni nam unaga qarab yozish, harf, b o 'g 'in , so 'z, 
gap diktantlarni yozish ko'nikm asini shakllantirish, izohli, saylanm a, 
k o'ruv rasm diktant kabi ta ’lim iy diktant turlarini yoza olishlariga 
erishish, um u m an , grafik m alakani shakllantirishdir. Savod o'rgatish 
jarayonining oxirida bir darsda, agar darsning 2/3 qismi yozuvga ajra- 
tilsa, 20 tagacha so'z yoza olishlari talab qilinadi.
Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatish
M a’lumki, savod o'rgatish jarayonidagi o'qish darslarining asosiy 
vazifasi o'quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ulam ing to 'g 'ri 
talaffuzini o'rgatish orqali bolalarda to 'g 'ri, ongli, ifodali o 'q ish ko'nik- 
malarini shakllantirishdan iborat. Shuningdek, o'quvchilar lug'atini 
boyitish, bog'lanishli nutqini o'stirish, bilimini boyitish, tafakkurini 
shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o'stirishda ham bu davr 
m as’uliyatliligi bilan alohida o'rin tutadi.
Tayyorgarlik davri o'qishga o'rgatish uch un zam in hozirlaydi. Bu 
davrda bolalarda o'zgalar nutqini eshitish, diqqatni to'plash, til bir- 
liklarini (tovush, b o 'g 'in , so'z, gap) farqlash, ajratish, ularning vazi­
falarini anglash kabi xususiyatlar shakllantiriladi. Bular o'quvchilam ing 
o'qishni muvaffaqiyatli egallashlariga yordam beradi.
O 'qishga o'rgatish uch u n, a w a lo , o 'qu v chi tovush va h a rf bilan yax­
shi tanishtirilishi lozim . Tovush va h a rf bilan tanishtirishda b o 'g 'in d a n
tovushni ajratish tam oyiliga rioya qilinadi. H a rf bilan tanishtirish bir 
necha xil y o 'n alish d a am alga oshirilishi m um kin:
1. M azm unli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan b o g 'lan ish li 
hikoya tuzdiriladi. U ndan kerakli gap, s o 'n g kerakli s o 'z ajratib o li­
nadi, so 'n g ra so 'z ustida yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiriladi.
2. S o 'z asos qilinib, analitik m ashqlar yordam ida o 'rg an ilad ig an
tovush ajratib olinadi. M asalan: 
oy.
O 'qitu v ch i 
oy 
rasm ini k o 'rsa ta d i, 
o 'q u v c h ila r un ing nom ini — so 'zn i aytadi. O 'qituvchi о tovushini 
c h o 'z ib (o -o -o -y ) aytadi va qaysi tovushni c h o 'z ib aytayotganini

---

o 'q u v ch ilard an so ‘raydi. O 'q u v c h ila r о tovushini aytgach, uning 
xususiyatlari h aqid a savol-javob o 'tk azilad i. О tovushli so 'z la r o ‘ylab 
to ptiriladi. S h undan so ‘ng о harfi kesm a harfdan yoki rasm li alif- 
bodan k o'rsatiladi. B unda о harfining shaklini esda olib qolishlariga 
alohida e ’tib o r qaratiladi.
3. 
O 'rganilgan harflar ichiga bugun o'rganiladigan h a rf aralash- 
tirib qo'yiladi, bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so'ng 
o'qituvchi bu h a rf ifodalaydigan tovushni aytadi. O 'quvchilar tovush­
ning xususiyatlarini aytadilar. Shu h arfni kesma harflar ichidan topib, 
kitob sahifasidan, rasmli alifbodan ko'rsatadilar. Shu tariqa to v u sh -h arf 
bilan tanishtirilgach, o'qishga o'rg atish ustida ishlanadi.
O 'qishga o'rg atishda b o 'g 'in asos qilib olinadi. Buning uchun 
o 'qituvchida b o 'g 'in jadvali bo'lishi lozim . B o 'g'in jadvali asosida 
o'qish nam unasi ko'rsatiladi, y a’ni harflab em as, ichida, birinchi harfni 
ko 'z bilan k o'rib, uning nom ini dilda saqlab, ikkinchi harfni k o 'rish va 
ikkalasini bog'lab, unlini m o'ljallab ulab aytish tushuntiriladi. B o'g'in
o'qish o'qituvchining nam unasi asosida doim iy ravishda har bir darsda 
izchil olib boriladi. Bunda quyidagi kabi chizm alardan foydalanish 
m umkin:
Bunda „Alifbe" sahifalaridagi so 'zlarn i oldin b o 'g 'in g a b o'lish, 
so'ng o 'qishni m ashq qilish yaxshi sam ara beradi. O 'qituvchining na­
m unali o 'qishidan so 'ng birgalikda ovoz chiqarib o'q ish, yakka-yakka 
o'qish, shivirlab o 'q ishdan foydalaniladi. Ayniqsa, sekin o'qiydigan 
o'quv chilar bo'lgan sinflarda xor bilan o'q itish o'qishni tezlashtirishga 
yordam beradi. S inf o'quvchilarining o 'q ish ko'nikm alaridan kelib 
chiqib, m atndagi so'zlarni xattaxtada bo 'g'inlarga bo'lib yozish, 
o'rganilgan harflarni hisobga olgan holda q o 'sh im cha so 'z birikm alari, 
gapiar tuzib yozish va o'qitish usulidan ham foydalaniladi.
M a’lumki, „Alifbe" sahifalarida b o 'g 'in tuzilishi m urakkablashib 
boradi. Shuning uchun o'qituvchi h a r bir b o 'g 'in tuzilishining m u- 
rakkabligiga qarab ish usullarini belgilab olishi zarur. M asalan, uch 
tovushdan tuzilgan, to 'rt tovushdan tuzilgan b o'g'inlarni o'qishga 
o'rgatish ham o'ziga xos qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Bunda