K arim a q osim ova

1. Rasmni kuzating, m atnda nim a h aqida gap boradi?
2. R asm da nim a tasvirlangan? Rasm bilan matn orasida bog'lanish 
bormi?
3. Matn m azm unini rasmga qarab so'zlab bering.
4. Bolalar qayerga bordilar? Qizning ism i n im a? Bolaning ism i-chi?
5. A li, L ola nim a qildi? Ular qan day lolalar terdilar?
D em ak, o 'q ish o'qilganlarni o'zlashtirishga yo'naltirilgan bo'lishi 
lozim, shundagina m atndagi asosiy fikr, ilgari surilayotgan g'oya

---

o'qu vch ilar to m o n id an o'zlashtiriladi, so ‘z va m atnlar yod olingan 
taqdirda ham o'quvchiniki bo'lib qoladi.
Savod o'rgatishning birinchi kunlaridanoq o 'q ish ongli bo'lishi, 
bolalarni ongli o'qishga o'rgatish jud a m uhim . S o 'roqlar yordam ida 
o'qilganlarni 
bola 
qanday tushungani 
aniqlanadi, 
tekshiriladi. 
O 'qishd an oldin o 'tkazilgan tayyorlov suhbati h am , o'qilgan m atn y u ­
zasidan o'tkazilgan suhbat ham shu m aqsadga — ongli o'qishga xizm at 
qiladi. Sharoitga qarab, bolalarga nim anidir o 'q ishn i talab qiladigan 
m uam m oli holatni yaratish ham zarur. B unday holat „Alifbe “dan 
yoki h arf terish m atosidan, o'qiladigan topishm oqdan foydalanib yoki 
m uam m oli savolni keltirib chiqaradigan taxm iniy suhbat yordam ida 
hosil qilinishi m um kin. M asalan, 
Qishda qushlar qayerga uchib k ela di? 
(h arf terish m atosida: 
Issiq о ‘Ikalarga uchib ketadi).
M ana shu kabi 
tayyorlov m ashg'ulotlari o 'qishning yuqori darajada ongli bo'lishini 
ta ’minlaydi.
Ongli o'qishni ifodali o'qishdan ajratib bo'lm aydi. A m m o analitik 
o'qishning birinchi bosqichida ifodali o'qish mumkin emas, chunki 
bolalar so'zda urg'uli b o 'g 'in n i ajrata olmaydilar, tugallangan intonatsi- 
yani, so'roq ohangini, hatto, orfoepik to 'g 'ri o'qishni ham bilm aydi- 
lar. Shuning uchun analitik o'qish bosqichida so'zni yaxlit, orfoepik 
qayta o'qish tavsiya qilinadi. Bunday qayta o'qish to'g 'ri intonatsiyaga, 
ifodalilikka rioya qilib o'qishga o'rgatibgina qolmay, o'qishning ongli 
bo'lishiga ham yordam beradi.
Savod o 'rg a tish n in g b irin c h i d arslariday oq o 'q u v c h ila rg a ta b a - 
q alashtirib (differensial) yo ndashish (b u n d a o 'q u v c h ila m in g o 'q ish g a
tayyorgarliklaridagi fikrlar hisobga o lin ad i) am alga oshiriladi.
O 'q ish n in g ongliligini va t a ’sirchanligini t a ’m inlash uchun m atn
m azm u n in i o 'q u v c h ila m in g k o 'rg an -k ech irg an lari, taassurotlari bilan 
bog'lash lozim . S h u n d a o 'q u v c h id a o 'q ish g a, o'rganishga qiziqish 
ortadi.
Ongli o 'zlashtirishni am alga oshirishda lug'at ustida ishlash ham
m uhim aham iyat kasb etadi. S o 'zlam in g m a ’nosi ustida to'xtalish, 
birinchidan, fikm i oydinlashtirsa, ikkinchi to m on dan m atnni tu sh u n - 
ishga ham yordam beradi.
S he’r, tez aytish, topishm oq, qo'sh iq, m aqol, hikmatli so'zlar- 
dan o'qitish, yod oldirish ham o 'q u v chilam in g o'qishga qiziqishini 
oshiradi, o 'q ish m alakasini shakllantiradi, xotirasini m ustahkam laydi. 
B oshlang'ich sinflarda o'qish darslarining u chdan ikki qismi o'q ish n i 
m ashq qilishga ajratilishi lozim.

---

Y angi m aterial o 'rg an ilad ig a n
o‘qish darsida 
asosiy ish tu rla ri 
q uyidagilardir:
1. O 'rganiladigan yangi tovushli so 'zn i (shu tovush so 'z boshida, 
o 'rta sid a , oxirida kelgan so 'zn i) b o 'g 'in -to v u sh to m o n id an tahlil qi­
lish bilan ajratish. Bunda yangi tovush ajratiladigan so'zni o 'q u v ch ilar 
rasm asosida o 'zlari tuzgan gapiar ichidan oladilar. T ovushni ajratishda 
shu so 'zn in g chizm asi-m odeliga asoslanadilar. T ovushlam i eshitish, 
talaffuz qilish, u lam ing artikulatsiyasi (n u tq organlarining tovush 
chiqarishdagi ishi) ustida m ashq qilinadi.
2. Kichik va bosh harflar bilan tanishtiriladi. Bo'g'inlar o'qitiladi.
3. S o'zlarni aw al xattaxtadan, keyin ,,Alifbe“ dan o 'qish. H a rf 
b o 'g 'in la rid a n h a rf terish kartonida so 'z, so 'z birikm asi, gap tuzish va 
u lam i o 'qish, so 'z m a’nosi ustida ishlash.
4. M atnni o'q ish va tahlil qilish, uni qayta o 'qish, rasm ning m atnga 
bog'liqligini belgilash.
5. N u tq o'stirish: lug'atini boyitish, so 'z birikm asi, gap, bog'lanishli 
hikoya tuzish.
6. U m um lashtirish: yangi harfni jadvalga qo'yish, yangi o 'rg a ­
nilgan tovushning unli yoki undosh ekanligini aniqlash, yangi harfni 
ilgari o'rganilganlar bilan qiyoslash, tovush va harfning aham iyatini 
takrorlash va hokazo.
7. O 'rganilganlarni m ustahkam lash darsida yangi tovush ajratiladi, 
yangi h a rf bilan tanishtirish m ashqidan tashqari, barcha ish turlari- 
d an foydalaniladi, shuningdek, q o 'sh im ch a so 'zlar va m atnlar bilan 
ishlanadi; m atnni o'q ish va tahlil qilishga, ko'rgazm a vositalar bilan 
ishlashga (harfni terish kartoni, m agnit doskasi, sirli m ato, rasm lar 
va boshq.) nutq o'stirishga, o 'y in lar va qiziqarli m ateriallarga, ilgari 
o'rganilgan tovushlar va harflam i takrorlab m ustahkam lashga alohida 
aham iyat beriladi, tarq atm a m ateriallardan ham foydalaniladi.
8. Birinchi uchragan so 'zlar bilan ishlash: ochiq b o 'g 'in d a d ast­
lab undosh, keyin esa unli o'qiladi, yopiq b o 'g 'in d a esa unli bilan 
tugagan ochiq b o 'g 'in n i o 'q ib, keyingi undosh o'q iladi va so'zni yaxlit 
o'qishga o'rgatiladi.  q u v ch larg a asta-sekin b o 'g 'in lab o 'q ish d an sin- 
tetik o'qishga (so'zni butunligicha o 'qishga) tayyorlab boriladi. B unda 
yangi so'zni xattaxtada katta bosm a harflar bilan yozish, o'quvchilarga 
o 'qitish tavsiya qilinadi. S o 'z shivirlash bilan o'qiladi, kesma harf, 
b o 'g 'in bilan yoziladi.

---

9. Sujetli (rasm ning asosiy m azm unini aks ettiradigan) rasm ga qa­
rab 
0
‘qituvchi yordam ida, uning yo‘llovchi savollari asosida hikoya 
tuzish, u n d an gapni ajratish va tahlil qilish.
Yangi bo ‘g ‘in, so ‘z tuzishda h a rf terish m atosi, m agnit doskasi, sirli 
m ato kabilarning va yangi so ‘zni xattaxtada va daftarda ,,yasash“ ning 
aham iyati ju d a katta. O 'qish uchun xilm a-xil bosm a m ateriallar 
qanchalik k o 'p bo'lsa, ulardan turli xil m ashqlar tuzishda foydalanilsa, 
o ‘qish shunchalik ongli, qiziqarli bo'ladi.
Bola endigina o'qiy boshlagan bosqichda ularni qatorni yo'qotm as- 
likka, shuningdek, so'zdagi keyingi harfni, keyingi so'zn i yo'qotm aslikka 
o 'rgatish ju d a m uhim dir. Bu vazifani savod o'rgatishning boshlang'ich 
bosqichida x atch o'p