K arim a q osim ova

(paxta — paxtazor), daraxt 
k o 'p ekilgan joyni daraxtzor 
(daraxt — daraxtzor) deb nom lashgan?", 
„N ega kishilar bir uyni g'ishtli 
(g'isht — g‘ishtli), boshqasini sinchli 
deyishadi?"
O 'quvchilar predm et yoki predm et belgisining nom lanish saba­
bini aniqlashdan so'zlam ing m a’nosi va tarkibidagi um um iylikni 
topishga o'rganadilar. B ularning ham m asi o'quvchilarni bir xil o'zakli 
so'zlam ing yasalishi m ohiyatini tushunishga tayyorlaydi; ular bir so 'z 
boshqa so'zdan o'zaro m a’no jih atd an bog'lanishi asosida yasalishini, 
o 'z navbatida, shu so 'z bilan nom langan tushunchalar o'rtasidagi 
bog'lanishga asoslanishini tushuna boshlaydilar. O 'quvchilar so'zning 
yangi so'z hosil qilishga yordam beradigan qism ini bilib olgan sari 
ularda so'z yasalishi haqidagi ta sa w u r chuqurlasha boradi.
Iiudnchi bosqich — bir xil o'zakli so'zlam ing xususiyatlari va 
barcha m orfem alarning m ohiyati bilan tanishtirish. Bu bosqichning 
asosiy o'quv vazifasi — so'zlam ing m a ’noli qismlari sifatida o'zak, so'z 
yasovchi va shakl yasovchi q o'sh im ch alar bilan tanishtirish, „o'zakdosh 
so 'zlar" tushunchasini shakllantirish, bir xil o'zakli so'zlarda o'zakning 
bir xil yozilishini kuzatish hisoblanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

„ 0 ‘zakdosh so ‘zlar“ tushunchasini shakllantirish ularning ikki 
m uhim belgisini, ya’ni m azm uniy um um iylikni (m a’nosida q and ay­
d ir um um iylik borligini) va tuzilishiga k o ‘ra um um iylikni (um um iy 
o ‘zak m avjudligini) o'zlashtirish bilan bog'lanadi. Shuning uchun bu 
belgilarni o 'q u v chilar o'zlashtirishiga t a ’lim jarayonida sharoit yaratish 
lozim . Bu o 'q uvchilarda bir xil o'zakli so'zlam in g lug'aviy m a ’nolari 
bilan m orfem ik tarkibi o'rtasidagi bog'lanishni aniqlash ko'nikm asini 
rivoj 1 anti rad i. M asalan, o'q uvch ilar gul, gulzor, gulli (ko'ylak), gulladi 
so'zlarini taqqoslaydilar, bu to 'rt so 'z m a’nosiga k o 'ra o'xshashligini 
va bir xil um um iy qismga ega ekanini, shuning uchun bularni bitta 
o 'zakdosh so'zlar guruhiga kiritish m um kinligini aniqlaydilar.
Bir xil o'zakli so'zlam ing m a ’nolaridagi um um iylik o 'zak nin g 
um umiyligi tufayli vujudga keladi, ularni bir guruhga birlashtiradi; 
q o 'shim ch alar esa so 'znin g m a’nosiga o 'zig a xos m a’no qo'shadi; ularni 
bir-biridan farqlaydi. Bir xil o'zakli so 'zlar ustida bunday ishlash usuli 
o'quvchilam ing bilish faoliyatini faollashtiradi, ular diqqatini so'zning 
um um iylikka asoslangan aniq belgilariga jalb qilish im konini beradi. 
M asalan, o'qituvchi 
kombayn rasm ini ko'rsatadi va „K om baynni 
boshqaradigan kishi nim a deb nom lanadi?" savolini beradi. Javob xat­
taxtaga yoziladi: kom bayn — kom baynchi. Tushunchalarni taqqoslab 
kuzatish quyidagi aniq til m aterialini yaratish im konini beradi, uni 
tahlil qilish jarayonida bir xil o'zakli so'zlam in g xususiyatlari haqida 
xulosa chiqariladi: A w al so'zlarni m a ’no va tarkibiga k o 'ra taqqos­
lash asosida „o'zak dosh so'zlar" atam asi beriladi, keyin o'zakdosh 
so'zlam ing um um iy qismi o 'zak deyilishi, o'zakdosh so'zlarni, 
boshqacha qilib, bir xil o'zakli so 'zlar (ya’ni o'zakdosh so'zlar) deb 
nom lanishi ham tushuntiriladi.
O'quvchilarda bir xil o'zakli so'zlarni ikki m uhim belgisiga ko'ra 
aniqlash ko'nikm asini o'stirish uchun o'zak do sh so'zlar yaqin m a’n o ­
li — sinonim so'zlar bilan, shakli o'xshash b o 'lgan so'zlar bilan taqqos- 
lanadi. M asalan, o 'q u v ch ilar 
baxtli — baxtsiz o'zakdosh so'zlari bilan 
baxtli — saodatli sinonim so'zlarini taqqoslab, o'zakdosh so 'zlar ham , 
sinonim so 'zlar ham yaqin m a ’no bildirishini (o'xshash to m o nin i), 
o'zakdosh so'zlarda um um iy qism 
(baxt) mavjud bo'lib, sinonim
so'zlarda bunday um um iy qism yo'qligini (farqli tom onini) aniqlaydi­
lar, ular 
bog‘ — bog'bon o'zakdosh so'zlari bilan suv — suva so'zlarini 
taqqoslab, quyidagi xulosaga keladilar: 
bog‘ — bog‘bon o'zakdosh 
so 'zlar hisoblanadi, chunki bular yaqin m a’noli va um um iy qismi bor; 
suv — suva so'zlari shakli tom onidangina o'xshaydi, am m o butunlay
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

T a ’lim ning bu bosqichida o 'qu v ch ilam in g m orfem a haqidagi bi- 
Iimlari yetarli em as, ularni bu tu sh un ch alar bilan amaliy m ashqlarni 
bajarish jarayonida endigina tanishtirilyapti. Shuning u ch u n