K arim a q osim ova

1 0 ‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi.— Т.: „O'zbekiston Milliy ensiklope- 
diyusi“ Davlat ilmiy nashriyoti, 2003,— 5-jild, 613-bet.
2
0 ‘zbek tilining izohli luati.— Т.: , , 0 ‘ME“ Davlat ilmiy nashriyot) 
2006 - 2-jild, 582-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hal qiladi, ya’ni 
„ Nega xu ddi m ana shunday o'qitish k e r a k ? “
savoliga 
javob tayyorlaydi. Eng foydali m ateriallarni, m etodlarni o 'rgan adi, 
tanlangan m etodlarni asoslaydi, tavsiyalarni eksperim ental tekshiradi.
B oshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish m etodikasi yuqori sinflarda 
o na tili o'q itish m etodikasining dastlabki bosqichi bo'lib, u tekshira- 
digan m asalalarni boshlang'ich sin f o'quvchilariga tadbiqan (muvofiq 
ravishda) o'rgatadi. Shu bilan birga, boshlang'ich sinflarda ona tili 
o'q itish m etodikasining o'ziga xos xususiyatlari mavjud. B oshlang'ich 
sinflarda o n a tilini o 'q itish gram m atika, im lo va unga bog'liq holda 
n utq o'stirish m etodikasinigina emas, balki xat-savod o'rgatish, sinfda 
va sinfdan tashqari o'q ish m etodikalarini ham o 'z ichiga oladi. Shular- 
d an kelib chiqib, boshlang'ich sinflarda ona tili o 'qitish m etodikasi 
fani quyidagi vazifalarni bajaradi:
a) boshlang'ich sinflarda ona tili kursining m azm uni, hajmi va 
m avjud tizim ini, y a’ni kursning (xat-savod o'rgatish, o 'q ish, g ram ­
m atika, imlo, nutq o'stirish va h.k.) dasturini belgilash va asoslash;
b) o 'q ish va yozuvdan bilim va ko'nikm alarning shakllanishi jarayo- 
nini h am da bu jarayonda o'quvchilar duch keladigan qiyinchiiiklarni 
o'rganish , xatolarning sababini tahlil qilish, ularning oldini olish va 
to 'g 'rilash g a yordam beradigan ish turlarini ishlab chiqish;
d) ona tilidan beriladigan o 'q uv m aterialini o'q u v ch ilar aniq tu- 
shunishi va puxta o'zlashtirishiga, ularda olgan bilim larini am aliyotda 
tatbiq eta olishga va o 'quvchilam ing um um iy taraqqiyotiga, ya’ni ular­
ning zehnini, xotirasini, kuzatuvchanligini, yodda saqlashini, m antiqiy 
tafakkurini, ijodiy o'ylashini, nutqini o'stirishga yordam beradigan 
m etod va vositalarni ishlab chiqish;
e) o na tilini o'rgatish bilan bog'liq holda m aktablar oldiga qo'yilgan 
tarbiyaviy vazifalarni am alga oshirish, o'quvchilarda axloqiy va estetik 
sifatlarni shakllantirish.
O na tili o'qitish m etodikasi ta ’lim ning turli bosqichlarida o'quv- 
chilarning bilim, k o'nikm a va malakalarini aniqlaydi, o'qishning 
m uvaffaqiyati va kam chiliklarini belgilaydi, sababini izlaydi, xato va 
kam chiliklam i bartaraf etish usullarini topadi.
O na tili m etodikasi t a ’lim tizim ining barcha bosqichlirida ona 
tilini o'qitishning izchillik va uzlnksizligini ta ’m inlaydi. M aktabgacha 
tarbiya m uassasasida, asosan, bolalam ing nutqini o'stirish nazarda 
tutiladi. B oshlang'ich sinfda o'quvchilar nutqini o'stirishdan tashqari, 
ona tilidan elem entar nazariy tushunchalarni am aliy o'zlashtirishlari 
ham nazarda tutiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

B oshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish m etodikasi fani quyidagi 
bo'lim larni o 'z ichiga oladi:
1. Savod o‘rgatish metodikasi, 
ya’ni elem en tar o'q ish va yozishga 
o'rgatish. Bolalarga savod o'rgatish pedagogika fanidagina em as, balki 
ijtimoiy hayotda ham ju d a jiddiy m asalalardan hisoblanadi. C hunki 
xalqning savodxonligi m ustaqillik uch u n , siyosiy onglilik uchu n, m ad a ­
niyat uch u n kurash qurolidir. M ustaqil O 'zbekiston Respublikam izda 
har bir kishining savodxon bo'lishiga alohida e ’tibor berilm oqda. P rezi­
dentim iz I.A .K arim ov kelajak avlodning savodxon, yuksak m a’naviyat 
egasi bo'lib yetishishlari uchun g 'am x o 'rlik qilm oqdalar. Misol u ch u n , 
l-sinfga qadam qo'yg an bolalarga barcha o 'q u v qurollarining sovg'a 
qilinishi, 2008-yilning „Y oshlar yili" deb atalib, shu nomli dasturning 
amalga oshirilishi va hokazo.
2. 
0 ‘qish metodikasi. 
B oshlang'ich sinflarda o'qish predm etining 
vazifasi bolalarni to 'g 'ri, tez (m e’yorida), ongli va ifodali o 'q ish m a- 
lakalari bilan qurollantirish hisoblanadi.
3. 
Grammatika, fonetika, so'z yasalishini o'rganish metodikasi. 
Bu 
bo'lim elem entar to 'g 'ri yozuvga va husnixatga o'rgatishni, gram m atik 
tushunchalar, boshlang'ich imlo m alakalarini shakllantirishni nazarda 
tutadi.
4. 
Nutq o‘stirish metodikasi. 
Bu bo'lim boshlang'ich sinflarda 
alohida o 'rin tutadi. Bolalar birinchi navbatda tilni, nutqni o'qu v
predm eti sifatida anglaydilar, ular xohlagan va qiziqarli narsalarnigina 
emas, balki zaruriy narsa va hodisalar haqida o'ylab, rejali nutq 
tuzish zarurligini ham tushuna boshlaydilar. U lar o'zin in g grafik 
shakli bilangina em as, balki leksikasi, sintaktik va m orfologik shakli 
bilan ham og'zaki nutqdan farq qiladigan yozm a nutqni ham egal- 
laydilar. M etodika bolalar nutqini boyitishi, sintaktik va bog'lanishli 
nutqini o'stirishni ham ta ’m inlashi kerak. Shuni aytib o 'tish kerakki, 
bog'lanishli nutq m aktablarda alohida bo'lim sifatida o'rganilm aydi, u 
til fanining boshqa bo'lim lari bilan bog'langan holda shakllantiriladi.
Ona tili o‘qitish metodikasi fanining metodologik va ilmiy asoslari. 
Ona tili o'qitish m etodikasining m etodologik asosi borliqni bilish 
nazariyasidir. Bu fanning bosh vazifasi o'quvchilam ing o'zbek tili 
lug'at boyligini to 'liq o'zlashtirib olishlarini ta ’m inlashdir.
M a’lumki, jam iy atd a til kishilar o'rtasidagi aloqaning zaruriy vosi- 
tasidir. Tilning aloqa vositasi sifatidagi aham iyati uzluksiz ortib boradi. 
Til borliqni oqilona, m antiqiy bilish vositasidir. Til birliklari yordam i- 
dagina bilish jarayo nida um um lashtirish, tushunchani m uhokam a va 
xulosa bilan bog'lash am alga oshadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Til va nu tq tafakkur bilan uzviy bog'lanadi. Tilni egallash va nutq 
o'stirish bilan o'quvchining fikrlash qobiliyati ham o ‘sib boradi.
M aktabning vazifasi tilni kishilar orasidagi m unosabatning rivoj­
langan nozik quroliga aylantirish hisoblanadi.
M etodik fan sifatida ona tili o 'q itish m etodikasi boshlang'ich ta ’lim 
standard belgilab bergan vazifalarni am alga oshiradi, ya’ni tafakkur 
qilish faoliyatlarini kengaytirish, erkin fikrlay olish, o ‘z fikrini og ‘zaki 
va yozm a ravishda ravon bayon qila olish, jam iyat a ’zolari bilan erkin 
m uloq otd a b o ‘la olish ko‘nikm a va m alakalarini rivojlantirishga oid 
m etod va usullam i ishlab chiqadi.
Bilish nazariyasiga k o ‘ra analitik-sintetik ishlar yordam ida til us­
tida kuzatishdan um um iy xulosa chiqarishga, nazariy ta ’rif va qoidaga, 
shular asosida yana og‘zaki va yozm a tarzdagi nutqiy aloqaga, to ‘g‘ri 
yozuv va t o ‘g ‘ri talafFuzga o ‘tiladi. O 'quvchilar jonli nutqiy aloqaga 
to ‘g‘ri talaffuz va to ‘g ‘ri yozuvni elem en tar nazariy m a ’lum otlar asosi­
da am aliy egallash orqali kirishadilar. U lar til m ateriallarini kuzatish, 
tahlil qilish orqali elem entar nazariy qoidalar chiqaradilar, o'rgangan 
va o'zlashtirilgan nazariy qoidalarni am aliyotga ongli ravishda tatbiq 
etadilar.
M aktabda ona tili o'qitish m etodikasining bunday yo'nalishi ha- 
qiqatni bilish qonuniyatlariga ham , hozirgi zam on didaktikasi vazi- 
falariga h am m os keladi.
„ T a ’lim to ‘g'risida“gi q onunda ta'lim sohasidagi davlat siyosati- 
ning asosiy tam oyillari belgilab berildi:
— ta ’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi;
— ta ’lim ning uzluksizligi va izchilligi;
— u m u m iy o 'r ta , sh u n in g d e k , o 'r ta m axsus k a s b -h u n a r t a ’lim i- 
ning m ajbu riylig i;
— o 'r ta maxsus, kasb-hunar ta ’lim ining yo'nalishini: akadem ik 
litseyda yoki kasb-h unar kollejida o 'q ish ni tanlashning ixtiyoriyligi;
— ta ’lim tizim ining dunyoviy xarakterda ekanligi;
— davlat t a ’lim standartlari doirasida ta ’lim olishning h am m a 
u ch u n ochiqligi;
— t a ’lim dastu rlarin i tan lashg a yagona va tabaq alash tirilg an
yondashuv;
— bilimli bo'lishni va iste’dodni rag'batlantirish;
— ta ’lim tizim ida davlat va jam o at boshqaruvini uyg'unlashtirish3.
3 
O ' z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i n i n g „ T a ’lim t o ‘g ' r i s i d a " g i q o n u n i . / / B a r k a m o l
a v lo d — O ' z b e k i s t o n t a r a q q i y o t i n i n g p o y d e v o r i . — T o s h k e n t : „ S h a r q " , 19 9 7 , — 2 0 -
b e t.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu tam oyillar bo shlang'ich ta ’lim da o n a tili o'q itish m etodikasining 
vazifalarini ham belgilab, aniqlashtirib beradi. Q o n u n d a ta ’kidlanganki, 
bo shlang'ich ta ’lim um um iy o 'rta t a ’lim olish u c h u n zaru r bo'lgan 
savodxonlik, bilim va k o 'n ik m a asoslarini shakllantirishga qaratilgan.
Boshlang'ich sinflarda o n a tili o'q itish m etodikasi fani o 'z vazi­
falarini belgilab olishda ta ’lim sohasidagi davlat hujjatlariga tayanadi. 
Keyingi yillarda m ustaqillik sharofati bilan t a ’lim ni tubdan isloh qilish 
davlat siyosatining asosiy yo'nalishiga aylandi. „ T a ’lim to 'g 'risid a “gi 
qo nun va shu asosda yaratilgan „K adrlar tayyorlash m illiy dasturi" 
buning yorqin dalilidir.
„K adrlar tayyorlash milliy dasturi“ da ta ’lim sohasini tubdan isloh 
qilish, rivojlangan dem okratik davlatlar darajasida, yuksak m a’naviy 
va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori m alakali kadrlar tayyorlash 
Milliy tizim ini yaratish asosiy m aqsad qilib olingan4.
Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intellektual va 
m a’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash bilan uzviy bog'liq bo'lgan uzluk­
siz ta ’lim tizimi orqali har tom onlam a barkam ol shaxsni shakllantirishni 
nazarda tutadi.
O na tili o'q itish m etodikasi fani ham t a ’lim jarayonini tashkil etish 
shakllarini va usullarini ishlab chiqishda yuqoridagi m aqsadlar asosida 
ish yuritadi.
U m um iy o 'rta t a ’lim ning b ir bosqichi bo'lgan boshlang'ich ta’lim
1—4-sinflarni o 'z ichiga oladi. M illiy dasturda ta ’kidlanganidek, bu 
bosqichda ta ’lim ning yangicha tizim ini va m azm unini shakllantirish 
uchun quyidagilar zanir:
— o'qu vch ilam ing qobiliyatlari va im koniyatlariga m uvofiq ravish­
da ta ’lim ga tabaqalashtirilgan yondashuvni joriy etish;
— ta ’lim berishning ilg'or pedagogik texnologiyalarini, zam onaviy 
o 'quv-uslubiy m ajm ualarini yaratish va o 'q uv-tarbiya jarayonini 
didaktik jih atd an ta ’m inlash va hokazo.
M illiy dasturda ta ’lim tizim ining yaxlit axborot m akonini vu­
judga keltirish bo'yicha ta ’kidlangan ko 'rsatm alar, uzluksiz ta ’limni 
ta ’m inlash borasidagi islohotlarni am aliyotga tatbiq etish boshlang'ich 
sinflarda ona tili o 'q itish m etodikasi oldida turgan dolzarb vazifalardan 
hisoblanadi.