K. B. Urazov buxgalteriya hisobi va

Kredit  6920 « To‘lanadigan foizlar» 
5.Lizing  majburiyatining  joriy kismi va foiz to‘lovini to‘lanishini  hisobga oladi: 
Debet  6910 «To‘lanadigan lizing», 6920 «To‘lanadigan foizlar»  
Kredit  5110 « Hisob-kitob schyoti» yoki boshqa pul mablag‘lari schyotlari 
6.Lizingga olingan mol-mulk bo‘yicha amortizatsiya (eskirish ) summasini  
hisoblaydi: 
   Debet 2010 «Asosiy ishlab chikarish», 2310 «Yordamchi ishlab chiqarish» 
              2510 «Umumishlab chiqarish harajatlari», 9410 «Sotish   
              harajatlari , 9420 «Boshqaruv  harajatlari» 
   Kredit 0299 « Lizing shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vositalar eskirishi» 
7.Lizing    muddati  tugagach,  lizing  mulkini    asosiy  vositalarga  olinishini  hisobga 
oladi: 
   Debet   0112-0190 « Asosiy vositalar hisobi schetlari»  
   Kredit 0310 « Lizing shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vositalar» 
8.Mos ravishda lizinga olingan mulk bo‘yicha hisoblangan  eskirish  
summasini  asosiy vositalar eskirishi schyotlariga o‘tqazadi  
  Debet 0299 « Lizing shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vositalarning   
                         eskirishi»  
  Kredit  0212-0290 «Asosiy vositalar eskirishi hisobi schetlari» 
9.Lizing  shartnomasi  tugagach,  lizing  shartnomasi  bo‘yicha  olingan  asosiy 
vositalar qaytarilsa: 
 Debet 0299  «Lizing shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vositalarning  
                      eskirishi» 
Debet  7910 «To‘lanadigan uzoq muddatli lizing» 
Kredit 0310 « Lizing shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vositalar» 
 
Lizing    beruvchida.  Lizing  beruvchi  moliyaviy  lizing  bo‘yicha  quyidagilarni 
hisobini yuritadi: 
1.Lizing ob’ektini  boshlang‘ich qiymatida balansdan  chiqaradi 
Debet      9210 «Asosiy vositalarning chiqimi» 
              Kredit  0100 «Asosiy vositalar hisobi schetlari» 
2.Lizing ob’ekti bo‘yicha jamlangan eskirishni hisobdan chiqaradi 
     Debet   0200 «Asosiy vositalar eskirishi hisobi schetlari»                                 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
77 
Kredit 9210«Asosiy vositalarning chiqimi» 
3.Lizing bo‘yicha debitorlik qarzini lizing muddati boshlangan oyda  hisobga oladi 
a)  lizing ob’ektini  kelishilgan qiymatini uzoq muddatli qismiga 
Debet    0920 «Uzoq muddatli ijara bo‘yicha olinadigan to‘lovlar» 
 Kredit  9210«Asosiy vositalarning chiqimi» 
b) lizing ob’ektini kelishilgan qiymatini joriy yilga tegishli  qismiga  
Debet    4810 «Uzoq muddatli ijara bo‘yicha olinadigan joriy to‘lovlar» 
Kredit 9210 «Asosiy vositalarning chiqimi» 
 
 
4.Lizing  ob’ektining  kelishuv  qiymati  va  qoldiq  qiymati  o‘rtasidagi  farqini 
lizing  boshlangan  oyda    kelgusi  yillar  daromadiga,  ya’ni  boshqa  muddati 
uzaytirilgan majburiyatlariga, olib boradi: 
a) Joriy qismiga 
Debet    9210 «Asosiy vositalarning chiqimi» 
         Kredit 6230 « Boshqa muddati uzaytirilgan majburiyatlar» 
        b) Uzoq muddatli qismiga 
Debet    9210 «Asosiy vositalarning chiqimi» 
         Kredit 7230 «Boshqa muddati uzaytirilgan uzoq muddatli majburiyatlar» 
 
5.Har  oyda  moliyaviy    lizing  bo‘yicha  hisoblangan  to‘lov  summasini  daromadga 
oladi: 
Debet   6230 « Boshqa muddati uzaytirilgan majburiyatlar» 
        Kredit  9550 «Uzoq muddatli ijaradan olingan daromadlar» 
6.Lizing to‘lovlari kelib tushushini hisobga oladi: 
        Debet    Pul mablag‘lari hisobi schyotlari 
Kredit  4810 «Uzoq muddatli ijara bo‘yicha olinadigan joriy to‘lovlar» 
        7.  Har  yilning  oxirida  moliyaviy  lizing  bo‘yicha  muddatli  debitorlik  qarzlarning 
joriy qismini joriy qarzlarga o‘tqazadi:  
Debet    4810 «Uzoq muddatli ijara bo‘yicha olinadigan joriy to‘lovlar» 
        Kredit  0920 «Uzoq muddatli ijara bo‘yicha olinadigan to‘lovlar» 
 
        Moliyaviy  lizing  ni    analitik  hisobi    lizing  shartnomalari  bo‘yicha(lizing  oluvchilar 
bo‘yicha)  olib boriladi.   
 
 
Operativ (joriy) ijara hisobi. 
 
Ijaraga  oluvchida.  Mulkni  joriy  ijaraga  oluvchi  operativ  (joriy)  ijara  bo‘yicha 
quyidagilarni hisobini yuritadi: 
1.Ijara  shartnomasiga  asosan  ijaraga  olingan  asosiy  vositalarni  qabul  qilish-
topshirish  dalolatnomasi  yoki  schyot-faktura  bilan  qabul  qilib  oladi  va  ularning 
qiymatini  balansdan  tashqari  bo‘lgan  №  001  «Ijaraga  olingan  asosiy  vositalar» 
schetining kirim qismiga  yozadi. 
         2.Ijara  shartnomasiga  muvofiq    har  oyda  ijara  to‘lovini  ijara  mulkini  ishlatish 
maqsadiga ko‘ra hisobga oladi: 
       Debet «Harajatlar schetlari ( 2010,2310,2510,3110,9400 ) 
       Kredit 6910 «To‘lanadigan qisqa muddatli ijara» 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
78 
3.O‘tqazilgan ijara  to‘lovini hisobga oladi: 
       Debet  6910 «To‘lanadigan qisqa muddatli ijara» 
       Kredit Pul mablag‘lari schyotlari (5010,5110,5210,5220 ) 
        4.  Ijara  muddati  tugagach,  ijara  mulki  egasiga  qaytariladi  va  u  asosiy  vositalarni 
qabul qilish-topshirish dalolatnomasi yoki schyot-faktura bilan topshiriladi. Topshirilgan 
asosiy  vositaning  qiymatini  balansdan  tashqari  bo‘lgan  №  001  «Ijaraga  olingan  asosiy 
vositalar» schetining chiqim qismiga  yozadi. 
 
Ijaraga  beruvchida.  Ijara  beruvchi  operativ  (joriy)  ijara  bo‘yicha  quyidagilarni 
hisobini yuritadi: 
 1..Ijaraga  berilgan  asosiy  vositalarni  balansdan  chiqarmaydi,  lekinda  ularni 
qiymatini joriy ijaraga berilgan asosiy vositalarni hisobga olishga mo‘ljallangan schetga  
o‘tqazadi.  Masalan,  ishchi  schyotlar  rejasiga  0191  «Joriy  ijaraga  berilgan  asosiy 
vositalar» schyotini ochishi mumkin.  
         Debet  0191 «Joriy ijaraga berilgan asosiy vositalar»  
 Kredit  0120-0190 « Asosiy vositalar hisobi schyotlari»  
 
 2.Har oyda lizing shartnomasiga muvofiq  ijara foizini (to‘lovini) hisobga oladi: 
Debet 4820 «Qisqa muddatli ijara bo‘yicha olinadigan an to‘lovlar» 
Kredit 9350 «Qisqa muddatli ijaradan olingan daromadlar» 
        
       3.Joriy ijara bo‘yicha  hisoblangan QQS summasini aks ettiradi 
 Debet 4820 «Qisqa muddatli ijara bo‘yicha olinadigan an to‘lovlar» 
 Kredit 6410«Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar 
 
4. Ijara haqini kelib tushushini hisobga oladi: 
 Debet «Pul mablag‘lari schyotlari» (501,5110,5210,5220 ) 
Kredit 4820 «Qisqa muddatli ijara bo‘yicha olinadigan an to‘lovlar» 
 
5.  Ijara  muddati  tugagach,  lizingga  berilgan  asosiy  vositalar  qayta  qabul  qilinadi 
va eski schyotlar tarkibiga tiklanadi: 
       Debet    0120-0190 « Asosiy vositalar hisobi schyotlari»  
       Kredit  0191 «Ijaraga berilgan asosiy vositalar»  
 
     Joriy ijaraning analitik hisobi shartnomalar (lizing oluvchilar) bo‘yicha yuritiladi. 
 
 
4.1.8. Asosiy vositalarni inventarizatsiya qilish va uni  natijalarining hisobi 
 
Asosiy  vositalarni  inventarizatsiya  qilish  va  uning  natijalarini  hisobga  olish  tartibi 
BXMS  №  5  «Asosiy  vositalar»  va  BXMS    №  19  «Inventarizatsiyani  tashkil  qilish  va 
o‘tqazish» bilan reglamentlashtirilgan. 
Asosiy  vositalarni  inventarizatsiya  qilishning  asosiy  maqsadlari  bo‘lib  quyidagilar 
hisoblanadi: 
•
  Mol-mulkni real mavjudligini aniqlash; 
•
  Mulkni haqiqiy mavjud holatini hisob ma’lumotlariga mos kelishligini aniqlash: 
•
  Mulkni hisobda to‘liq  aks ettirilganligini aniqlash. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
79 
BXMS  №  5  «Asosiy  vositalar»ga  muvofiq  (  p.  35  )  inventarizatsiyada  aniqlangan 
kamomadlar  aybdor  shaxs  bo‘yniga  qo‘yiladi  yoki  aybdorlarni  aniqlashning  imkoni 
bo‘lmaganda  korxona  hisobidan  qoplanadi,  ortiqchalar  esa  boshqa  operatsion  faoliyatga 
doir daromadlarga olib boriladi.  
 
Asosiy  vositalarning  aniqlangan  kamomadlari    buxgalteriya  hisobida  quyidagicha 
aks ettiriladi. 
            1.Kam chiqgan asosiy vositaning boshlang‘ich qiymati balansdan chiqarilganda 
     Debet  9210« Asosiy vositalarning chiqimi» 
     Kredit 0112-0199 « Asosiy vositalar hisobi schyotlari» 
 
        2.Kam  chiqgan  asosiy  vositaning  jamlangan  eskirish  summasi  hisobdan 
chiqarilganda 
Debet 0212-0299 «Asosiy vositalarni eskirishi hisobi schyotlari» 
      Kredit  9210« Asosiy vositalarning chiqimi» 
3.Kam chiqgan asosiy vositaning qoldiq qiymatiga 
Debet 4730 « Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlarning qarzlari» 
      Kredit  9210 « Asosiy vositalarning chiqimi» 
4.  Kamomad  chiqishiga  yo‘l  qo‘ygan  shaxsga  nisbatan  asosiy  vositaning  qoldiq 
qiymatidan yuqori qiymatda jazo chorasi belgilanganda o‘rtadagi farq summasiga 
Debet 4730 « Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlarning qarzlari» 
      Kredit 9390 « Boshqa operatsion daromadlar» 
5. Qarz  o‘ndirib olinganda 
Debet «Pul mablag‘lari schetlari», 6710 « Mehnat haqi bo‘yicha xodimlar      
              bilan hisob-kitoblar» 
Kredit  4730 « Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlarning qarzlari» 
 
Asosiy vositalar inventarizatsiyasida aniqlangan ortiqchalar summasiga 
      Debet      0112-0199 « Asosiy vositalar hisobi schyotlari» 
       Kredit  9390 «Boshqa operatsion daromadlar» 
 
Soliq  Kodeksiga  muvofiq  korxonaning  yalpi  daromadiga  kiritilgan  asosiy 
vositalarning inventarizatsiyada aniqlangan ortiqcha summalari, shuningdek  kamomadga 
yo‘l qo‘yganlik uchun o‘ndirilgan moliyaviy jazo summasi umum  tasdiqlangan tartibga 
muvofiq  soliqga tortiladi. 
 
O‘z-o‘zini sinash uchun test savol-javoblari 
 
1.  Quyidagilarning qaysi biri asosiy vositalarga kirmaydi 
a)  Binolar 
b) Kompyuter 
v) Qo‘y 
g)  Gudvill 
 
2.  Qo‘yidagilarning  qaysi  biri  ishlab  chiqarishga  doir  asosiy  vositaga 
kirmaydi 
a)  Preslash mashinasi 
b)  Gaz -3110 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
80 
v)   Saralash mashinasi 
g)   Generator 
 
3.  Quyidagilarning qaysi biri boshlang‘ich qiymatga kirmaydi ? 
a)  Sotib olish baxosi 
b)  Boj to‘lovi 
v)  Direktorning ish haqi 
g)  Tashib keltirish harajati 
 
4.  Quyidagilarni qaysi biri tug‘ri 
a)   Koldik kiymat hisob bahosi hisoblanadi 
b)   Boshlang‘ich qiymat hisob bahosi hisoblanadi 
v)    Sotish bahosi hisob bahosi hisoblanadi 
g)   Amortizatsiya  summasi hisob bahosi hisoblanadi 
 
5.  Asosiy vosita sotib olinganda quyidagi buxgalteriya yozuvi qilinadi 
a)  Dt 0111-0190 Kt 2010 
b)  Dt 0111-0190 Kt 0810 
v)  Dt 0111-0190 Kt 0820 
g)  Dt 0111-0190 Kt  4710 
 
6.  Bepul kelib tushgan asosiy vosita 
      a)   Rezerv kapitaliga olinadi 
      b)   Korxonaning foydasiga olinadi 
      v)   Korxona harajatlarini kamaytirishga olib boriladi 
      g)   Qo‘shilgan kapitalga olinadi 
 
7.  Ta’sischilardan olingan asosiy vosita kirim qilinadi  
              a)   Sotish bahosida 
              b)   Kelishuv bahosida 
              v)    Qoldiq  bahosida 
              g)   Hohlagan bahoda 
 
8.  Kapital investitsiyalar 
     a)   asosiy vositalarning qiymatini oshiradi 
     b)   asosiy vositalar qiymatini oshirmaydi 
     v)    ta’mirlash bilan bog‘liq harajatlar 
     g)    sotish bilan bog‘liq harajatlar 
 
9.   Kapital ta’mirlash  
a)  asosiy vositani boshlang‘ich qiymatini oshiradi 
b)  asosiy vositani boshlang‘ich qiymatini oshirmaydi 
v)  nomoddiy aktivlar hisoblanadi 
g)   kapital investitsiya hisoblanadi 
 
10. Asosiy vositalar bo‘yicha eskirish me’yorini kim belgilaydi 
1.   Vazirlar Mahkamasi 
 
 
3. Korxona raxbari 
2.   Moliya Vazirligi   
 
 
4. Kuzatuv kengashi 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
81 
11. Asosiy vositalar amartizatsiyasini hisoblashning qaysi usuli Soliq  
       Kodeksi negiziga olingan 
1.   Kumulyativ usul   
 
               3.  Ishlab chikarish usuli 
2.   Bir maromda hisoblash usuli   
    4.  Tezlashtirilgan usul 
 
12.  Asosiy  vositalarni  likvidatsiya  qilish  natijasida  olingan    qurilish 
materiallari  qiymatiga? 
1.   Dt 1010 
Kt 4710 
 
 
3.    Dt 1050    Kt 9310 
2.   Dt 1050 
Kt 9210 
 
 
4.    Dt 1050    Kt 9220 
 
13. Kam chiqgan asosiy vositalar ob’ekti bo‘yicha qoldiq qiymatining  
      hisobdan chiqarilishiga qanday buxgalteriya provodkasi beriladi? 
1.   Dt 8410 
Kt 4710 
 
 
3.    Dt 9210    Kt 0110 
2.   Dt 4630 
Kt 9210 
 
 
4.    Dt 9210    Kt 8410 
 
14. Kapital ta’mirlash 
1.  Asosiy vositaning qiymatini ko‘paytiradi 
 
 
 
2. Asosiy vositani qiymatini ko‘paytirmaydi 
 
 
3. Korxona ustav kapitalini oshiradi 
4. Korxona  to‘laydigan soliqni oshiradi 
 
15. Moliyaviy lizing -bu 
1. Bir yildan oshiq muddatga  ijaraga berilgan asosiy vositalar 
2. Bir yilgacha bo‘lgan ijara 
3. Bir yildan ko‘p muddatga  ijaraga berilgan asosiy vositalar 
4. Moliyaviy  quyilmalar   
 
 
 
4.2.  Nomoddiy aktivlarning hisobi 
 
 Nomoddiy  aktivlarning  mohiyati  .  Nomoddiy  aktivlarning  mohiyati,  ularni 
baholash  va  hisobga  olish  tartibi  BXMS  №  7  «Nomoddiy  aktivlar»  bilan 
reglamentlashtirilgan.  
Ushbu  standartga  muvofiq    nomoddiy  aktivlar  deganda,  moddiy  buyum  
mazmuniga  ega  bo‘lmagan  korxona  tomonidan  xo‘jalik  faoliyatida  boshqaruv  uchun 
qo‘llashda  nazorat  qilinadigan,  shuningdek  ko‘p  yillar  (bir  yildan  ortiq)  ishlatiladigan  
mulk ob’ektlari tushuniladi ( p. 7). 
Mulk ob’ektlarini nomoddiy aktiv sifatida tan olish uchun ular quyidagi mezonlarga 
javob berishlari lozim: 
•
 aktiv tushunchasi  talablarini qondirishi, ya’ni korxonaning iqtisodiy resursi bo‘la 
olishligi; 
•
 baxolash mumkinligi; 
•
 ahamiyatliligi; 
•
 to‘g‘riligi; 
•
 kelgusida iqtisodiy naf keltirishligi; 
•
 mustaqil  foydalanish  mumkinligi,  ya’ni  ishlatish,  sotish,  almashtirish,  bepul 
berish, hisobdan alohida chiqarish mumkinligi 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
82 
Nomoddiy aktivlarning harakterli xususiyati shundaki, ular asosan  mulk ob’ektiga 
nisbatan    egalik  huquqi    sifatida  namoyon  bo‘ladi.  Dunyo  mamlakatlarida  eng  keng 
tarqalgan va nomoddiy aktiv sifatida  e’tirof etiladigan huquqlarga  quyidagilar  kiradi: 
•
  Patent,  nou-xau  –bu  ishlab  chiqilgan  buyum,  texnologik  jarayon,  faoliyatga 
egalik  qilish  huquqi.  Bunday  huquqni  egalik  qiluvchi  sub’ektga  maxsus  patent  berish 
vakolatiga ega Vazirlik yoki idoralar beradi. 
•
  Mualliflik huquqi  – bu  yozilgan kitob,  yaratilgan  musiqa ,  tasviriy san’at   va 
boshqa  asarlar  uchun  uning  muallifiga  berilgan  huquq.  Ushbu  huquq    asarlar  egalariga 
ularni  chop  ettirish,  qayta  bosmaga  berish,  ko‘paytirish,  sotish,  yozdirish,  ijro  etish, 
taqsimlash va shu kabi boshqa harakatlarni qilishni o‘z ichiga oladi. 
•
 Litsenziya  –bu  u  yoki  bu  xo‘jalik  faoliyati,  xo‘jalik  operatsiyasi  bilan 
shug‘ullanish  uchun  davlatning  kompetent  organi  tomonidan  berilgan  ruxsatnoma. 
Litsenziya    maxsus  rasmiy  hujjat  bo‘lib,  u  korxonaga  unda  ko‘rsatilgan  faoliyat  turini 
belgilangan  muddat  ichida  amalga  oshirishga  ruxsat  beradi.  Litsenziya  olish  lozim 
bo‘lgan  faoliyat  yoki  operatsiyalarning  turlari,  litsenziya  berish  vakolati  yuklatilgan 
kompetent organlar davlat tomonidan  belgilanadi. Masalan, dori-darmon ishlab chikarish 
bo‘yicha  litsenziyani  Sog‘liqni  saqlash  Vazirligi,    turistik  xizmatlarni  kqrsatish  uchun 
litsenziyani «O‘zbekturizm» assotsiatsiyasi, auditorlik faoliyati bilan shug‘ullanish uchun 
litsenziyani  Moliya  Vazirligi  beradi.  Litsenziya  olish  uchun  korxona  tegishli  kompetent 
organga quyidagi hujjatlarni taqdim etadi: 
•
 Litsenziya berish to‘g‘risida ariza, unda faoliyat turi, muddati ko‘rsatiladi; 
•
 Korxonaning  natariusdan tasdiqlangan ta’sis hujjatlari (ta’sis shartnomasi, ustav, 
davlat ro‘yxatidan o‘tganlik to‘g‘risidagi qaror va boshqalar); 
•
 Davlat soliq idorasida hisobga olinganlik to‘g‘risidagi ma’lumotnoma nusxasi; 
•
 Boshqa talab qilingan hujjatlar 
Litsenziya  berilgan  muddatida  kuchga  ega  bo‘ladi.  Korxonaning  tugatilishi  bilan 
litsenziya o‘z kuchini yo‘qotadi.  
Savdo  markasi,  savdo  belgilari  va  sanoat  namunalari-  bu  korxona  tomonidan 
ishlab  chiqariladigan  mahsulot  yoki  xizmat  uchun  berilgan  nomlar  yoxud    ramzlar, 
masalan  «Koka-Kola»,  «Neksiya»,  «Soni»,  «Xon»  va  shu  kabilar.  Egalik  qilish 
maqsadida  ushbu  savdo  markalari,  savdo  belgilari  va  sanoat  namunalari  davlat 
ro‘yxatidan  o‘tqazilishi  mumkin.  Ro‘yxatdan  o‘tqazilgan  belgilar,  ramzlar  bo‘yicha 
egalik huquqi qonun asosida himoyalanadi. 
 Dasturiy  ta’minot  -  bu  zamonaviy  kompyuterlarda  texnik-iqtisodiy  hisob-
kitoblarni  olib borish bo‘yicha yaratilgan dasturlar, algoritmlar to‘plami.  
Franchayzlar  –  bu    yangi  formula  va    algoritmlarni,  texnologiyalarni,  tashqi 
ko‘rinish  va  belgilarni  qullash  bo‘yicha    huquq.  Ushbu  huquq  franchayzga  (foydalanish 
huquqini  oluvchi)  franchayzor  (foydalanish  huquqini  beruvchi)  tomonidan  maxsus 
franchayz 
shartnomasi 
asosida 
beriladi. 
Masalan, 
ketchup 
ishlab 
chiqarish 
texnologiyasidan  foydalanish  huquqini  «Baltimor-Chelek»  qushma  korxonasiga 
«Baltimor» xolding kompaniyasidan franchayz shartnomasi asosida olgan. 
Gudvil - bu  korxonaning sof aktivlarini sotib olish qiymati va bozor qiymati (yoki 
haqqoniy  hisob  qiymati)  o‘rtasidagi  farq  bo‘lib,  u  faqat  birinchi  qiymat  ikkinchisidan 
ortiq  bo‘lganda  vujudga  keladi.  Masalan,  sotib  olingan    korxonaning  qiymati  40  mln. 
so‘m,  uning  aktivlarining  bozor  qiymati  yoki  haqqoniy  hisob  qiymati  –45  mln.  so‘m, 
korxonaning  majburiyatlari  –8  mln.  so‘m.  Bu  holda,  sotib  olinayotgan  korxonaning  sof 
aktivlarining  haqqoniy  (bozor)  qiymati  –37  mln  so‘m  (45-8)    bo‘ladi.  O‘rtadagi  3  mln. 
so‘mlik   (40 –37) farq  sotib oluvchi  korxona uchun gudvil hisoblanadi. Gudvil   yuqori 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
83 
narxlarda  sotib  olingan  aktivlarni  kelgusida  katta  daromad  keltirishi  mumkinligi  aniq 
bo‘lgan hollarda samarali hisoblanadi. 
Tashkiliy  harajatlar  –  bu  korxona  ta’sischilarining  uni  tashkil  etish  bo‘yicha 
sarflagan  harajatlari,  masalan  korxonani  ta’sis  hujjatlarini  ishlab  chiqish,  davlat 
ro‘yxatidan  o‘tqazish,    muhr  va  shtampni  tayerlash,  bankdagi  hisob  raqamini  ochish  va 
boshka  shu  kabi  tashkiliy  ishlarga  sarflangan  harajatlar.  Bu  harajatlar  ,  odatda,  ta’sischi 
(lar  )  ning  shaxsiy  mablag‘lari  evaziga  korxona  ish  faoliyatini  boshlagunga  qadar 
qilinadi. Qonun hujjatlariga muvofiq  tashkiliy harajatlar ta’sischilarning ustav kapitaliga 
hissasi sifatida tan olinishi va qabul qilinishi mumkin. 
Yuqorida nomlari va tavsifi keltirilgan nomoddiy aktivlarning  barchasi (gudvil va 
tashkiliy harajatlardan  tashqari) sotish, almashtirish, berish ob’ekti  bo‘lib hisoblananishi 
mumkin.  
Nomoddiy  aktivlar  hisobining  vazifalari.  Nomoddiy  aktivlar  bo‘yicha 
buxgalteriya hisobining asosiy vazifalari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: 
•
 Nomoddiy  aktivlarni  ularning    mohiyatini  ochib  beruvchi  mezonlariga  mos 
ravishda  hisobga olish; 
•
 Nomoddiy aktivlarni to‘g‘ri turkumlash va guruhlarga ajratish; 
•
 Nomoddiy aktivlarni to‘g‘ri baholash; 
•
 Nomoddiy  aktivlar  holati  va  harakatini  to‘g‘ri,  o‘z  vaqtida  tegishli  boshlang‘ich 
hujjatlar bilan rasmiylashtirish va hisob registrlarida aks ettirish; 
•
 Nomoddiy  aktivlar  amortizatsiyasi  (eskirishi)  ni  belgilangan  usul  va  me’yorlar 
bo‘yicha to‘g‘ri hisoblash; 
•
 Nomoddiy aktivlarni Soliq Kodeksiga muvofiq soliqga tortilishini ta’minlash; 
•
 Nomoddiy  aktivlar  butligini  ta’minlash,  buning  uchun  ularni  belgilangan 
muddatlarda qayta ro‘yxatdan o‘tqazish (inventarizatsiya qilish), uning natijalarini to‘g‘ri 
aniqlash va hisobga olish; 
•
 Mavjud  nomoddiy  aktivlardan  unumli  foydalanish,  keraksiz  nomoddiy  aktivlarni 
likvidatsiya kilish, bepul berish yoki  sotish natijalarini to‘g‘ri hisobga olish; 
•
 Nomoddiy  aktivlarga  qilingan  qo‘shimcha  harajatlarni  (kapital  quyilmalarni) 
to‘g‘ri hisobga olish. 
 
 Nomoddiy aktivlarni  baholash . Nomoddiy aktivlarni baholashda  boshlang‘ich 
qiymat, tiklangan qiymat, qoldiq qiymat, amortizatsiyalanadigan qiymat, sotish qiymati 
turlari ishlatilishi mumkin (BXMS № 7, p. 9-15). Ushbu qiymat turlarining mohiyati 
asosiy vositalarni baholashda qullaniladigan qiymat turlarining mohiyatiga to‘liq 
o‘xshashdir.  
Nomoddiy aktivlarni  hisobga olish qiymati bo‘lib boshlang‘ich qiymat hisoblanadi. 
Ushbu  qiymat  nomoddiy  aktivlarni  kelib  tushish  manbalariga  qarab  quyidagicha 
aniqlanadi: 
•
 Ta’sischilardan  ustav  kapitaliga  ta’sis  badali  sifatida  qabul  qilinganda  – 
ta’sischilarni kelishuv shartnomasi bo‘yicha; 
•
 Sotib  olinganda  –  sotib  olish  bahosi  plyus  barcha  ishlashga  tayyor  holatga 
keltirishga ketgan harajatlarni o‘z ichiga olgan qiymat bo‘yicha; 
•
 Bepul  olinganda – ekspert yo‘li bilan aniqlangan qiymat bo‘yicha; 
•
 Ilmiy  tadqiqot  va  izlanishlarning    natijasi  sifatida  qabul  qilinganda  –  haqiqiy 
tannarxi  bo‘yicha. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
84 
Tiklangan qiymat nomoddiy aktivlarni qayta baholashdan  keyingi yoki qo‘shimcha 
kapital  quyilmalardan  keyingi  vaqtinchalik  qiymati  bo‘lib,  u  shu  sanadan  boshlab 
boshlang‘ich qiymat hisoblanadi.  
Qoldiq  qiymat  nomoddiy  aktivlarni  jamlangan  eskirish  summasi  chegirib 
tashlangandan  keyingi    boshlang‘ich  qiymati  bo‘lib,    asosan  ularni  balans  qiymatini  
topishda ishlatiladi. 
Sotish qiymati nomoddiy aktivlarni oluvchi va sotuvchi o‘rtasidagi kelishuv qiymati 
bo‘lib, u faqat sotish natijalarin hisobga olishda qo‘llaniladi. 
Amortizatsiyalanadigan qiymat boshlang‘ich va likvidatsion qiymat o‘rtasidagi farq 
bo‘lib, u amortizatsiya (eskirish ) summasini hisoblashda qo‘llaniladi.