K. B. Urazov, S. V. Vaxidov boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobining xu su si yatl ari

Ulgurji savdo korxonalarida tovar operatsiyalarining hujjatlashtirilishi

Ulgurji savdo korxonalariga tovarlar tuzilgan shartnomalar asosida quyidagi manbalardan kelib tushadi:

• 
  turli mulk shaklidagi ishlab chiqarish korxonalari;
  
• 
  qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtiruvchi va tayyorlovchi korxonalari;
  
• 
  chet el importyorlari.
  

Tovarlaming sotib olinishi va kirimini hujj atlashtirish ulaming yuqorida keltirilgan kelib tushish manbalariga hamda ularni tashib keltirish transportining turiga bogdiq. Ulguij i savdo korxonalariga tovarlar chet el mamlakatlaridan, respublikamizning boshqa shahar va tumanlaridan, shuningdek mahalliy ta’minotchilardan turli transport vositalarida (temir yod, suv va havo yodlari transport^ ixtisoslashgan avtotransport korxonalarining transport vositalari va savdo korxonasining xususiy avtotransporti) tashib keltirilishi mumkin.
Chet mamlakatlardan iste’mol tovarlarini olib kelinishining alohida shartlari va tartibi mavjud. Ular 0‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 20- avgustdagi «Lisenziyalami bekor qilish hamda iste’mol tovarlarini olib kelish va 0‘zbekiston Respublikasining ichki bozorida sotishni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 295-son qarori va ushbu qarorga muvofiq ishlab chiqilgan «Yuridik va j ismoniy shaxslar tomonidan iste’mol tovarlarini olib kelish va sotish tartibi to‘g‘risida Nizom»¹¹ da keltirilgan. Ushbu qaror va Nizomga muvofiq chet eldan import qilingan barcha iste’mol tovarlari respublikamiz hududida erkin muomalagafaqat bojxonarasmiylashtimvidan keyin chiqariladi. Chet eldan keltirilgan iste’mol tovarlarining bojxona rasmiylashtiruvi quyidagi tartibda amalgaoshiriladi: Bojxonaga iste’mol tovarlarini qabul qilish uchnn yuridik shaxslar tomonidan belgilangan tartibda tuzilgan va ro‘yxatga olingan xorijiy kontraktlar mavjud boMishi kerak:

• 
  bojxona chegerasi orqali iste’mol tovarlarini olib kelishda bojxona tolovlari vaqonun hujjatlarida belgilangan boshqamajburiy to‘lovlarva yig‘imlar o‘zvaqtidavato‘liq to‘lanishi lozim;
  
• 
  olib kelinayotgan iste’mol tovarlariga ta’minotchilaming muvofiqlik sertifikatlari mavjud boMishi lozim.
  
• 
  sotib oluvchi ulguiji savdo korxonalari bojxona rasmiylashtiruvida bojxona yuk deklarasiyasi (BYuD) bilan birga o‘zining rasmiy distribyuterlarining ro‘yxatini belgilangan shaklda taqdim etishlari shart.
  

Bojxonadan import tovarlar savdo korxonasi vakili (ekspeditori) tomonidan BYuD asosida qabul qilib olinadi. Ombor mudirlari ekspeditorlardan import tovarlami tasdiqlangan shakllardagi «Kirim orderi» (M-3, M-4) tuzish yoii bilan qabul qilib oladilar.
Boshqa shaharlarda joylashgan ta’minotchilardan tovarlar asosan temir yo‘l va yo‘l avtotransporti orqali, bir shaharda joylashgan ta’minotchilardan ular asosan yo‘l avtotransporti bilan tashibkeltiriladi.
Ta’minotchilar tovarlami ulguiji savdo korxonalarigajo‘natishni tuzilgan shartnomalarga asosan oldindan to‘ lovni kamida 15 foizi o‘tkazib berilgan taqdirda amalga oshiradilar. Tovarlami jo‘natishda ta’minotchilar quyidagi hujjatlami taqdim etishi lozim:

• 
  yuklash hujjatlari - bular temir yo‘1 nakladnoyi, tovar-transport
  

nakladnoyi; .

• 
  tovarlami sifat jihatlarini tasdiqlovchi hujjatlar- bular muvofiqlik sertifikati, spesifikasiyalar, laboratoriyatahlili dalolatnomasi, o‘lchov tahlili dalolatnomasi, o‘rov yorliqlari;
  

-hisob-kitob hujjatlari - bular belgilangan shakllarda tuzilgan schot- fakturalar va to‘ lov talabnomasi.
Tovarlarni bevosita ta’minotchilardan yoki temir yo‘l transporti stansiyasidan qabul qilish va olib kelish uchun ulgurji savdo korxonalari o‘zlarining vakillarini safarbaretadilarvaulamingnomlariga ishonchnomalar beradilar. Tovar-moddiy boyliklarni olish uchun ishonchnomalar 0‘zbekiston Respublikasi MoliyaVazirligining2003-yil 7-maydagi 62- son bo‘yrug‘i bilan tasdiqlangan «Tovar-moddiy boyliklarni olishga ishonclmomalami berish va ishonchnomalar bo‘yicha ulaming berish tartibi to‘g‘risida Nizom» va unga Moliya Vazirligining 2003-yil 28- oktabrdagi 121 -son buyrug‘ i bilan kiritilgan o‘zgartirishlarga muvofiq amalga oshiriladi.
Ishonchnoma berilgan vakil boyliklarni olganidan so‘ng korxona buxgalteriyasiga topshiriq bajarilganligi to‘g‘risidagi va olingan tovar- moddiy boyliklarni omborxonaga yoki tegishli moddiyjavobgar shaxsga topshirganligi to‘g‘risidagi hujjatlarni taqdim etishi (topshirishi) shart. Ishlatilmagan ishonchnomalar amal qilish muddati tugagan kundan keyingi kun uni bergan korxonaga qaytarilishi kerak.
Tovar-moddiy boyliklarni olish va olib chiqib ketish uchun berilgan ishonchnomalar ulami yetkazib beruvchilarda qoladi. Yetkazib beruvchida ishonchnomaning tartib raqami va berilgan sanasi tovarlarni jo‘natish hujjatlarida (schot-faktura, tovar-transport nakladnoyi, temir yo‘l nakladnoyi, yuk kvitansiyasi va shu kabi yuklab jo‘natilgan tovarlarga guvohlik beruvchi hujjatlarda) ko‘rsatiladi. Yetkazib beruvchida tovarlarni yuklab jo‘natish tugagach ishonchnomalar moddiyjavobgar shaxslar tomonidan tovar hujjatlari bilan buxgalteriyagatopshiriladi.
Temir yo‘ 1 stansiyalariga vagonlarda (konteynerlarda) yetkazib keltirilgan tovariami qabul qilib olish ulgurji savdo korxonalarining ishonchnoma, farmoyish va yuk kvitansiyalariga ega bo‘lgan vakillari (odatda, ekspeditorlar) tomonidan amalga oshiriladi. Vagonlarda plombalar buzilmagan bo‘lsa, bu to‘g‘risida ekspeditor temir yo‘l nakladnoyi va yuk kvitansiyasiga imzo chekadi, shuningdek tovariami nakladnoy bo‘yicha qabul qilib oladi.
Agar vagon (konteyner) plombalarida, tovarlar joylashtirilgan idishlar va o‘rovlarda buzilish hollari bo‘lsa, shuningdek tovarlar miqdori, og‘irligi va soni bo‘yicha temir yo‘l nakladnoyida ko‘rsatilganidan chetlanishlar aniqlansa, u holda ekspeditor barcha tovarlarni tortishni, sanashni, shuningdek aniqlangan chetlanishlar bo‘yicha tasdiqlangan shakldagi «Tovar-moddiy boyliklarni qabul qilish to‘g‘risida dalolatnoma»ni (M-7) tuzishni talab qiladi. Ushbu dalolatnoma uch nusxada tuziladi, uning bir nusxasi transport tashkilotiga, ikki nusxasi-ulgurji savdo korxonasi ekspeditorigaberiladi. Dalolatnomagastansiya boshlig'i, ulgurji savdo korxonasining vakili (ekspeditor) vatovarlami qabul qilishda ishtirok etgan boshqa shaxslar imzo chekadilar. Dalolatnomada tovaming nomi, uning haqiqiy soni vaog'irligi, yetkazib beruvchining hujjatiga muvofiq soni va og‘irligi, shuningdek son va og‘irlik bo‘yicha aniqlangan farq ko‘rsatiladi.
Temir yo‘ 1 stansiyasida tovarlar kamomadining miqdori tabiiy kamayish me’yorlari doirasidaaniqlansa, n holda M-7 shaklli dalolatnoma tuzilmaydi, balki aniqlangan kamomad to‘g‘risida temir yoi nakladnoyidayozuvlar qilinadi. Agar tovarlar og‘irligi aniqlanmasdan qabul qilinsa, bu haqda temir yo‘l nakladnoyigayozuvlar qilinishi lozim.
Qabul qilishda kamomad yoki tovarlar buzilishi aniqlanmagan bo‘Lsa, u holda ekspeditor yuk kvitansiyasiga, temir yo‘l nakladnoyigatovarlami qabul qilib olganligi to‘g'risida imzo chekadi, temir yo‘l stansiyasi vakili tovarlami topshirganligini o'zimzosi bilan tasdiqlaydi.
Agar, tovarlar temir yoT stansiyasidan ulgurji savdo korxonasiga avtotransport tashkilotining transporti bilan yetkazilsa, u holda ekspeditor uch nusxada tovar-transport nakladnoyi tuzadi, uning bir nusxasini tovarlami qabul qilgan shaxsning imzosi bilan o'zida qoldiradi, qolgan tovarlami topshirganligi to'g'risida imzo chekilgan ikki nusxasini yetkazib beruvchi avtotransport tashkiloti vakiliga beradi. Temir yo‘ 1 stansiyasidan ulguiji savdo korxonasiga tovarlami yetkazib berishga va ulaming butligiga ushbu vaqtdan boshlab avtotransport tashkiloti vakili javob beradi. Agar, avtotransport tashkiloti vakili bilan tovarlami ekspeditoming o‘zi ulguij i savdo korxonasigacha kuzatib borsa, u holda tovar-transport nakladnoyining bir nusxasi avtotransport tashkiloti vakiliga ko'rsatgan xizmati uchun to‘lov hujjatlarini taqdim etish uchun beriladi.
Tovarlar ta’minotchilaming avtotransporti orqali johiatilganda, shuningdek savdo korxonasining o‘z avtomashinasidayuborilganda ekspeditorgabir nusxa tovar-transport nakladnoyi (TTN) va bir nusxa schot-faktura taqdim etiladi. Bu holda ham ombor mudiri tovarlami ekspeditordan M-4 sliaklli kirim orderi tuzish oiqali qabul qilinadi. Qabul qilishda chetlanishlar aniqlansa, shuningdek hujjasiz tovarlar kelib tushganda ombor mudiri transport tashkiloti yoki ta’minotchi vakili, ekspeditor va boshqa xodimlar ishtirokida M-7 shaklli «Tovar-moddiyboyliklami qabul qilish to‘g‘risidadalolatnoma»sini tuzadi va u bo‘yicha tovarlami moddiy javobgarlikka qabul qiladi.
Ekspeditorlar qabul qilingan va omborlarga topshirilgan tovarlar bo‘yicha belgilangan shakl (MX-21) va tartibdahisobot topshiradilar.
Ekspeditorlaming tashib keltirgan va omborga topshirgan tovarlari bo‘yicha tuzilgan hisobotlari asosida savdo korxonasining buxgalteriy&si yoki marketing bo‘limi tasdiqlangan shakldagi «Kelib tushayotgan ynklami hisobga dish jumali»ni (M-1) yuritadi. Ushbu jumalga yozuvlar TTN, temir yo‘l nakladnoylari, schot-fakturalar, kirim orderlari, tovar-moddiy boyliklami qabul qilib dish to‘g‘risida daldatnomalar asosida amalga oshiriladi.
Ulguiji savdo korxonalari tomonidantovarlami tuzilgan shartnomalar asosida xaridorlarga sotilishi Sdiq kodeksiga muvofiq tasdiqlangan shakldagi schot-fakturabilanrasmiylashtiriladi. Xaridorlaming talablariga ko‘ra tovarlar o‘zga transport tashkiloti avtotransporti bilan olib ketilayotgan holda schot-fakturaga qo‘shimcha tarzda TTN ham tuzilishi mumkin. Tovarlami vositachilik yoki konsignasiyayo'li bilan komissioner yoki konsignatorga sotishga berish ham schot-faktura bilan rasmiylashtiriladi, bu holda schot-fakturaning predmet qismida «Vositachilikka berish» yoki «Konsignasiyaga berish» degan yozuvlar bodishi lozim.
Tovarlami bir ombordan ikkinchi omborga yoki boshqa saqlash joylariga, shuningdek omborlardan xususiy chakana savdo do‘konlariga berilishi ichki almashuv nakladnoylari bilan rasmiylashtiriladi. Bunday ichki almashuv operatsiyasini amalga osliirish va rasmiylashtirishga asos bodib rahbaming fannoyishi hisoblanadi.
Omborlarda tovarlar saqlanish vaqtidato‘kilishi, sinishi, qurib qolishi, buzilishi mumkin. Misoltariqasida, shakamingto‘kilishi,shishabuyumlaming sinishi, bo‘yoqning, aseton va boshqa suyuqliklaming qurib qolishi, to‘kilib ketishi va boshqalami keltirish mumkin. Ushbu holatlar sababli tovarlaming haqqoniy holati hisob ma’lumotlaridan kam bo‘ lib qolishi mumkin. Tovarlami bunday sabablargako‘rakamayishi ikki turga bodinadi:

• 
  Me’yordagi tabiiy kamayishlar- tovar-moddiy boyliklami oldingi va keyingi inventarizatsiya qilish vaqti ichidagi tabiiy kamayishining belgilangan me’yorlardagi miqdori.
  
• 
  Me’yordan ortiq kamayishlar - tovar-moddiy boyliklami oldingi va
  

keyingi inventarizatsiya qilish vaqti ichidagi tabiiy kamayishining belgilangan me’yorlardan prtiq bodgan, shuningdek sinish, yaroqsiz holga kelish va buzilishi evaziga vujudga kelgan yo‘qotishlar miqdori. .
Tovarlami tabiiy kamayishini har oyda dastlabki hisob-kitoblargako‘ra aniqlab borish va hisobdan chiqarish mumkin emas. Uni faqatgina inventarizatsiya tugagach tovarlar sanog‘ ida kamomadlar chiqqan holda maxsus hisob-kitob va belgilangan me’yorlar asosida aniqlash va hisobdan chiqarish lozim. Tovarlarning tabiiy kamayishi me’yorlari savdo korxonasining tabiiy-klimatik shartlariga, yilning fasllariga, tovarlami saqlash muddatlari va sharoitlariga (masalan, muzlatkichlarda, yopiq omborlarda, ochiq ayvonlarda va boshqalar) qarab belgilanadi. Ushbu me’yorlar davlat mulki hisoblangan savdo korxonalari uchun tarmoq vazirliklarining maxsus ma’lumotnomalarida ko‘rsatiladi.
Tovarlami tabiiy kamayish hisob-kitobi quyidagi tartibdatuziladi.