K berdimuratova

h,l |||| (tit НИ) H* '111 h 11 .I I n 111\>11 il i>’i. ol hirinshi ret bolmis ha’m oylawdm’, hmih|:4>IVI|>, lilosollyada idealistlik bag’dardin’ tiykann saladi.
1*1 ill * чп¹ i In I <-in (leiakhl, /епом. Protagor ha’m basqalar barliq o’mir Hd ihs-,liil< iilin .ahstmnahqqa iye ekcnligin da'lilleydi. Adamzat bolmisimn’ b ib iln|l in dn, soilin’ ishinde moral normalari da sahstirmahqqa iye boladi. I i>. i dr qanday da bir ma’n’gi shmliqlar bar bolsa, onda olardi aqildin’ t|niailin qarsiliqlig’ina ha’m ha’lsizligine baylamsli biliwge bolmaydi. Sol sebepli juqsihq, a’dillik, suliwhq siyaqli uliwma adamzatliq bahaliqlar absolyut boliwi mu’mkin ernes yamasa olardi aqil ta’repinen bile almaymiz.
Platonnm’ pikirinshe, aqil ta’repinen erisiletug’in bolmistin’ ma’n’gi baha- liqlan ha’m moraldm' printsipleri bar.Bul pikirdi da’lilley otirip,ol bizler jasap atirg’an du’nyani «qa’liplesip atirg’an» du’nya dcp ataydi, ol ma’n’gi jasa- maydi, ondag’i barliq na’rselcr o’zgerip otiradi. Biraq, Platonnin’ pikirinshe, basqa da du’nya bar, ol «bolmis» du’nyasi yamasa «ideyalar du’nyasi» dep ataladi. Bul du’nya ma’n’gi bolip, do’retilmegen du’nyani beredi. Rcalliqqa haqiyqatinan materialliq, seziwlik zatlar du’nyasi iye bolmay, al og’an sana, ideyalar du’nyasi iye boladi. ideyalar, «eydoslar» (grek so’zi, tu’r, oy, u’lgi), onin’ pikirinshe, barliq na’rselerdin’ birinshi ko’rinisin an’latip, olar adamnin’ sanasinan ha’m sol na’rselerdin’ o’zinen g’a’rezsiz jasaydi. Olar birlemshi boladi. Materialliq predmetlerekilemshi bolip, o’zlerinin’ ideal I iq obrazlannin’ tuwmdisin an’latadi. ideyalar jetilisken, al olardin’ materialliq ko’rinisleri jetik- likke hesh qashan iye bolmaydi.Materialliq predmetler barliq waqitta o’zgerip otiradi. Ma’n’gi, o’zgerissiz tek g’ana na’rselerdin’ ideyalan g’ana jasaydi.
ideyalar du’nyasin logika menen tekseriletug’in tu’sinikler ha’m tu’sinikler sistemasi arqali biliwge boladi, biraq olardi bizler sezimler arqali bile almaymiz, olar shin bilimdi bermeydi. Aqil ja’rdeminde tu’siniletug’in Platonnin’ ideyalar du’nyasi bizlerdin’ o’zgerip otiratug'in ha’m sahstirmah «qa’liplesken du’nya- mizdi» amqlaydi. ideyalar du’nyasinda «o’z betinshe suliwhq», «o’z betinshc jaqsiliq» jasaydi, al ko’rinetug’in du’nyada olar «suliw qiz», «jaqsi adam» ko’rinislerinde o’mir su’redi. «Suliwliqtm’ o’zin», «A’dilliktin’ o’zin» bizler dialektikanm’ ja’rdeminde aqil arqali bilemiz, yag’niy tu’sinikler sistemasin qunwdin’ induktivlik-deduktivlik joh menen bilemiz. Sol sebepli bolmistin’ tiykann, moral qag’iydalann, ma’mleketlik du’zilisti intuitsiya arqali ernes, al aqil arqali da’lillewge boladi.
Platon o’zinin’ idealistlik teoriyasi shegarasjnda jaqsiliq haqqindag’i ta’limatti islep shig’adi, bug’an qosimsha idealliq ma’mleket teoriyasin do’retedi. Platon obektivlik-idealistlik teoriyasinin’ tiykann sahwsht bolip, ol o’zgezeginde evropaliq filosofiyaliq oydin’ keyingi rawajlamwinm’ tiykann beredi.
Antikaliq filosofiya o’z rawajlamwinm’ shin’in Aristoteldin’ (b.e.sh. 384- 322 jj.) do’retiwshiliginde tabadi. Oyshil Stagir qalasinda tuwiladi, sol sebepli

38

om Stagirit dep te ataydi. Aristotel on jeti jasinan baslap otiz jeti jasina shckem Platonmn’ Akademiyasinda oqig’an. O’zinin' ustazmin' o’liminen son’ Aristotel Makedoniyada Aleksandr Makedonskiydin’ ta’rbiyashisi sipatindajasag’an. Keyin Afinag’aqaytip kelip,o’zinin’ inektebinin’—Likeydin’ (litsey)—tiykann saladi. Aristoteldin’ mektebin ha’m oqitiw metodikasm peri pate tikaliq (grek so’zi—seyil etip) dep ataydi, sebebi oqitiw jiyi-jiyi seyil etiw waqtinda alip banladi. O’liminen bir jil burin Aristotel Afinadan ketiwge ma’jbu’r boladi, sebebi Aleksandr Velikiydin’ o’liminen son’ makedonliqqa qarsi ko’terilis baslanadi. Aristotel Xalkidadag’i Evbeya atawinda qaytis boladi.

Bizlerge Aristoteldin’ ko’plegen shig’armalari kelip jetken. Olardin’ ishin- degi en’ irileri «Organon», «Metafizika», «Fizika», «Aspan haqqinda», «Siyasat», «Poetika haqqinda», «Nikomax etikasi» h.b.
Aristotel afinah mekteptin’ filosofiyaliq da’stu’rlerin dawam etedi. Ol Platonmn’ teoriyasinm’ tiykarg’i jag’daylann rawajlandinp qoymastan, omn’ ta’limatimn’ ko’p ta’replerin sing’a da aladi. Omn’ «Platon menin’ dostim, biraq shinliq qimbathraq» degen pikiri ha’mmege belgili. Aristotel ushin smnin’ bash predmeti retinde Platon filosofiyasindag’i du’nya ha’m omn’ tiykan arasindag’i u’zilis alip qaraladi. Aristoteldin’ pikirinshe, ideyalar na’rselerdin’ sebebin beredi, biraq ideyalar basqa «ideyalar du’nyasinda» emes, al na’rse­lerdin’ o’zinde boliwi tiyis. Platong’a tiykarlamp, bizler na’rselerdin’ tiykann ko’beytemiz. Misali, Sokrat degen tiri real adam bar. Og’an «ideyalar du’nya - sinda» «Sokrat ideyasi» sa’ykes keledi, bug’an qosimsha «adam ideyasi da», tag’ida «grek ideyasi da» sa’ykes keledi. Solay etip, bir real Sokratqa bir neshe ideyalar—tiykarlar sa’ykes keledi. Bunday boliwi mu’mkin emes, sebebi logikaliq jaqtan ol qarama-qarsiliqli.
Platonmn’ ideyalar du’nyasi haqqindag’i ta’limatin barhq na’rsenin’ denesiz tiykarlan sipatinda biykarlap, Aristotel barhq na’rselerdin’ eki tiykarg'i baslamadan—fonna ha’m materiyadan—payda bolg’anlig’i haqqindag’i pikirin alg’a su’redi. ilimiy pa’nlerdin’ filosofiyaliq sistemasin do’retedi. Olardi teoriyaliq (matematika, fizika, psixologiya), a’meliy (etika), do’retiwshilik (texnika, estetika) ilimlerge bo’ledi. Bug’an qosimsha Aristotel «Filosofiyamn' o’zi ne menen shug’illanadi?» degen sorawdi keskin tu’rde qoyadi.