К. Жанзаков Ўзбекистон республикаси

ISBN 978-9943-5904-8-9


©Қ.Ж.Мирзаев, Э.Ш.Шавқиев, Б.К.Жанзаков, 2020;
© “Инновацион ривожланиш нашриёт-матбаа уйи”, 2020.


КИРИШ

Дунёда кечаётган глобаллашув жараёнлари барча давлат­ларни ягона иктисодий тизимга бирлаштириб, ўз чегараларини кенгай­тириб бормоқда. Жаҳон иқтисодиётининг трансфор­маци­ялашуви ва халқаро меҳнат тақсимо­тининг чуқурлашиб бори­ши шароитида, ташқи бозорда рақобатбар­дош­лиликни таъмин­лаш учун аксарият дав­лат­лар ўз иқтисодиётини ривож­лан­ти­риш­да ва мавжуд ресу­рслардан фойда­ланиш самара­дор­лигини оширишда замонавий ин­но­ваци­яларга асос­ланган юк­сак сама­рали техноло­гия­­ларни жо­рий этишга катта эътибор қа­ра­­­тиш­­­моқда.

Иқтисодиётнинг ҳозирги замон ривожланишига хос бўлган жиҳат дунёнинг етакчи мамлакатлари постиндустриал жамият шаклланишининг янги босқичига – илғор билимлар яратиш, тарқа­тиш ва фойдаланишга асосланадиган иқтисодиёт яра­тишга ўтиши ҳисобланади. Жамиятда кам учрайдиган ноёб кўникма ва қобили­ятлар, уларни доимий равишда ўзгариб турадиган фаолият шаро­итларига мослаштириш, юқори мала­ка­ли ва етакчи ишлаб чиқариш ресурсига, шахснингсоциал ма­қо­­ми ва моддий фаровонлигининг асосий омилига айланади.
Бугунги кунда илм ва фандаги ютуқлар, кадрлар ва илмий салоҳият, табиий ресурслар каби мавжуд объектив омиллардан самарали фойда­ланаётган мамлакатлар ўз ривожланишларида илга­рилаб бормоқда. Ва бунинг натижасида ўз фуқароларининг турмуш фаровонлигини оширишга ва ҳаёт сифатини яхши­лашга эришмоқ­далар ҳамда ички иқтисодий, сиёсий ва халқаро муносабатларнинг янги тизимини шакллантирмоқдалар. Замо­на­вий фан ютуқларидан, янги техника ва техноло­гия­лар­дан фой­да­лана олмаётган мамла­катлар эса юзага келган янги шарт-шаро­ит­ларга мослаша олма­яптилар.
Иқтисодиётнинг глобаллашуви жарёнида ишлаб чиқариш, меҳнат ва савдо бозорлари интеграцияси, хомашё ўрнини бо­сув­чи воситалар ва таннархга таъсир этувчи бошқа омилларни топиш борасидаги аёвсиз ва шиддатли рақобат замонида илм-фан, инно­вация, инвестиция, техника ва технология соҳалари иқтисоди­ёт­нинг локомотиви ҳисобланади. Буни Япо­ния, Хи­той, Жанубий Корея каби қитъамиздаги ривожланган дав­лат­лар­нинг ихтиро­чи­лик ишланмалари, рационализаторлик так­лиф­лари йўна­лиш­ларига салмоқ­ли сармоялар киритиш орқали юксак натижа­ларга эришгани мисолида яққол кўришимиз мумкин.
Ҳозирги пайтда Япония дунёни ўзининг нанотехноло­гиялари билан, Германия автомат машиналари билан, Ҳиндис­тон дастур­лари билан, Хитой эса маиший ва арзон воситалари билан дунёда машҳур ҳисобланади. Бугунги кунда ярати­лаётган инновация­ларнинг асосий қисми техника ва техноло­гиялар оламига хосдир.
Мамлакатимиз иқтисодиётини тубдан ўзгартиришдаги муҳим стра­тегик вазифалар қаторида илмий-техника салоҳи­ятидан сама­рали фойда­ланиш муҳим ўрин эгаллайди, чунки давлатнинг XXI аср­даги иқтисодий ўсиши фан-техника тарақ­қиёти ва иқтисо­диёт­нинг барча соҳаларида, асосан, саноатда ишлаб чиқаришнинг ин­тел­­лек­туаллашуви билан таъминланади.
Республикамизда кейинги уч йил мобайнида юқори техноло­гиялар, илмий-технологик ва инновацион тадбиркорлик барқарор ривожланишини таъминлаш, миллий ва хорижий бозор­ларга рақо­батбардош маҳсулотлар ишлаб чиқариш ва етказиб бери­шни йўлга қўйиш учун қулай муҳит яратишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. 2017-2021 йилларда Ўзбекис­тон Респуб­ликасини янада ривож­лан­тириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида бу борада замо­на­вий ёнда­шув ҳамда тамойил­ларни ишлаб чиқиш, амалиётга жорий этиш, эркин иқтисодий зоналар, технопарклар ва кичик саноат зона­ларини ташкил этиш, фаолият кўрсатаётган зоналарнинг самара­дорлигини оши­­­риш вазифа­лари белгиланган.
Шуни тан олиш лозимки, Ўзбекистоннинг жаҳон иқтисо­ди­ётида, глобал технологик маконда ўз ўрнини эгал­лашида фақатгина ривож­ланиш­нинг тўғри стратегиясини бел­ги­лаб олиши ўта муҳим­дир.
Бундай стратегия асосида фан ва технологияларнинг ривож­ла­ниш даражаси ётади. Уларни ривожлантириш ва улар­дан фойда­ланиш даражаси Ўзбекистоннинг барқарор ривож­ланиши ва хавф­сизлиги му­ам­моларини ҳал этишда асосий омил­­лар­дан бири бўлиб бормоқда.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 21 сентя­бр­даги “2019-2021йилларда Ўзбекистон Республикасини инно­вацион ри­вож­лан­тириш стратегиясини амалга ошириш бўйича” ПФ-5544 сон Фармонида қайд этилганидек: “Жамият ва давлат ҳаё­тининг барча соҳалари шиддат билан ривож­ланаётгани ислоҳот­ларни мамла­ка­ти­миз­нинг жаҳон цивили­зацияси етакчилари қато­рига кириш йўлида тез ва сифатли илгарилашини таъмин­лайдиган замонавий инновацион ғоялар, ишланмалар ва технологияларга асосланган ҳолда амалга оши­ри­шни тақозо этади”.
Кучли рақобат шароитида, иқтисодиёт тармоқларининг илғор техно­логиялар ва ишланмаларга эҳтиёжи катта бўлиб, мунтазам ортиб бормоқда. Чунки, ҳозирги замон бозор иқтисо­ди­ёти хўжалик юритув­чилардан ишлаб чиқаришни жадал ри­вож­­лантириш, катта даромад келтирадиган сифатли ҳамда ха­ри­доргир маҳсулот тайёр­лаш имконини берадиган юқори тех­но­логияларни ўзлаш­тиришга йўналтиришни талаб қилади.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиё­­евОлий Мажлисга Мурожаатномасида таъкидлаганидек: “2017­йил­­­­­­­­­­да иқтисо­диёт соҳасида замон талабларига жавоб бера­­­ди­ган, янгича маъно-мазмундаги ва самарали ислоҳотларни амал­­га ошириш йўлида биринчи қадамларни қўйдик”¹.
“Бугун биз давлат ва жамият ҳаётининг барча соҳаларини тубдан янгилашга қаратилган инновацион ривожланиш йўли­га ўтмоқ­да­миз. Бу бежиз эмас, албатта. Чунки замон шиддат билан ривожланиб бораётган ҳозирги даврда ким ютади? Янги фикр, янги ғояга, инновацияга таянган давлат ютади.
Инновация – бу келажак дегани. Биз буюк келажагимизни барпо этишни бугундан бошлайдиган бўлсак, уни айнан инно­вацион ғоялар, инновацион ёндашув асосида бошлашимиз ке­рак. Шунинг учун биз Инновацион ривожланиш вазирлигини ташкил этдик ва унинг олдига аниқ вазифаларни қўйдик. Бу вазирлик нафақат иқтисодиёт соҳасида, балки бутун жамият ҳаётида энг муҳим лойиҳаларни амалга оиришда ўзига хос локомотив ролини бажаради, деб ишонамиз”².
Демак, бугунги кунда жамият ривожланишини таъмин­ловчи асосий омиллардан бири – инновацион ғоялар ва ҳар қандай фаолиятда инновацион ёндашув ҳисобланади. Шу са­баб­дан ҳам миллий иқтисо­диётни инновациялар асосида тарақ­қий эттириш дав­лат сиёсатига айланди.
Инновацион сиёсат − инновация фаолиятини ривожлан­ти­риш ва рағбатлантиришга йўналтирилган социал-иқтисодий сиё­сат­нинг тарки­бий қисми ҳисобланади. Бу иқтисодиётда илмий ишланмалар, тажриба лойиҳа ишлари ёки бошқа фан-техника ютуқлари, янги ёки такомил­лаштирилган техноло­гиларни татбиқ этилаётган инно­вацион жара­ёндир.
Давлатнинг инновацион сиёсати миллий маҳсулотнинг рақобат­бардошлигини ошириш, барқарор иқтисодий ўсиш, аҳоли­нинг яшаш шароитини яхшилаш, мамлакатнинг мудофаа, техно­логик ва экологик хавфсизлигини таъминлаш учун инно­вация фао­лияти устуворлигининг тан олиниши учун шакллан­тирилади ва амалга оширилади.
Давлатнинг инновацион сиёсати− илмий тадқиқотлар, ишлан­малар, тажриба-конструкторлик ишлари ёки фан-техника ютуқларидан фойдаланган ҳолда иқтисодий айланмага кирити­ладиган янги ёки такомиллаштирилган технологик жараён, янги ёки такомил­лаш­тирил­ган маҳсулот яратиш тушунила­диган инно­вацион фаолиятни ривож­лан­ти­риш ва рағбатлан­тиришга йўналти­рилган социал-иқтисодий сиё­сат­нинг тарки­бий қисмидир.
Давлатнинг инновацион сиёсати маҳаллий маҳсулот (хиз­мат)­лар рақобатбардошлигини ошириш, барқарор иқтисо­дий ўсишни таъмин­лаш, аҳолининг турмуш сифати ва даража­сини ошириш, технологик ва экологик хавфсизлигини таъмин­лаш учун инно­вацион фаолият усту­вор­ликларини тан олишдан келиб чиқиб, ша­кл­­лантирилади ва амалга оширилади.
Ишлаб чиқаришнинг ривожланиши, қолаверса унинг тақдири, акса­рият ҳолларда, нафақат корхоналардаги ресурслар миқдорига, айни пайтда уларда фаолият юритаётган ходим­ларнинг илм ва фан ютуқ­ларини ишлаб чиқаришда қўллай олиш қобилиятига ҳам боғлиқдир. Корхоналар раҳбарлари ва мутахассисларининг инно­вацион тадбир­корлик хислатлари ҳозир­ги иқтисодий танглик, мод­дий ва молиявий ресу­рс­лар­нинг танқислиги даврида жудаям сези­лади.
Ушбу талабларга жавоб бериш учун “Инновацион иқтисо­диёт” фани бўйича чуқур билимга эга бўлиш муҳим аҳамият­га эга.
“Инновацион иқтисодиёт” фани инновацион ишланмалардан фойда­ланган ҳолда ишлаб чиқариш корхоналарини мақсадга муво­фиқ таш­кил этиш ва юритиш йўлларини ҳамда усулларини ўрга­тади.
“Инновацион иқтисодиёт” фанини ўқитишдан мақсад – иқтисо­дий юксалишнинг ҳозирги босқичида инновацион ривож­ланиш бўйича илмий-назарий ва услубий ёндашувларни ўрганиш, шунингдек, талаба­ларда янги иқтисодий онгни шакллантиришдир.
Фаннинг вазифалари − инновацион ривожланишнинг устувор йў­на­­­лиш­­ларини танлашни билиш, инновацион тараққиётни амалга оши­­­­риш бора­сида илмий асосланган амалий қадамларни илгари суриш­ни ўргатишдан ибо­ратдир.
Шунингдек, “Инновацион иқтисодиёт” фани фундаментал фан­лар­дан бири бўлиб, бошқа иқтисодий фанларни чуқур ўрга­нишда асос бўлиб хизмат қилади.
Жамиятнинг ривожланиб бориши давомида кўпгина янги фанлар пай­до бўла бошлайди, мавжуд фанлар эса янада такомил­лашади. “Ин­но­вацион иқтисодиёт” фани иккинчисига тааллуқли.
Мамлакатимизнинг инновацион ривожланиш йўлига ўтаётган ша­ро­­итда “Инновацион иқтисодиёт” фанини ўрганишга бўлган талаб яна­да ортди. Бу фанни билмасдан туриб, ҳар қандай корхо­нани ривож­лан­тириб бўлмайди.
Фан ва техниканинг шиддатли ривожланаётган ҳозирги шароитда олинган билим доимо тўлдирилиб борилиши керак. Фақат шундагина билим амалий аҳамиятга эга бўлади ва жамият­нинг ишлаб чиқариш ку­чига айланади.
«Инновацион иқтисодиёт» фани бакалаврларни тайёрлаш учун мўлжалланган бўлиб, Давлат таълим стандартлари ва ўқув режа­лари асосида 5230100 “Иқтисодиёт” (тармоқлар ва соҳалар бўйи­ча) таълим йў­на­лишида ўқитилади.
Ушбу ўқув қўлланмаЎзбекистон Республикаси Олий ва ўрта мах­сус
таълим вазирлигининг 2019 йил 2 майдаги 394-сонли буйруғи (6-илова) билан тасдиқланган “Инновацион иқтисодиёт” фани дастури асосида тайёрланди.
Ўқув қўлланмада ёритилган мавзулар қуйидаги муаллифлар томо­нидан тайёрланди:
Кириш, 1, 4, 7, 11, 13, 17 мавзулар ‒ Э.Ш.Шавқиев
2, 5, 8, 9, 14 мавзулар – Б.Қ.Жанзақов
3, 6, 10, 12, 15, 16, 18 мавзулар – Қ.Ж.Мирзаев.