K. PàlÍmbetov, P. Allàshov

XIX ásIrdegI qArAqAlpAq ádebIyAtÍ
XIX  ásir  qàràqàlpàq  xàlqınıń  tàriyxındàǵı  eń  bir 
àwır,  sonıń  menen  birge  klàslıq  jikleniw  hám  qàràmà-
qàrsılıqtıń  burınǵı  dáwirlerge  qàràǵàndà  kúsheygen, 
xàlıqtıń  milliy  àzàtlıq  ushın  gúresine  bàylànıslı 
wàqıyàlàrǵà  bày  dáwir  boldı.
XIX  ásir  qàràqàlpàq  turmısındà  diyqàn  júriw, 
kúnlikshilik  etiw,  shopàn  bolıp  jàllànıw,  jàrımshı, 
sherikshi  dep  àtàlǵàn  egin  sheriklik,  kúsh-kólik  àlıp 
pàydàlànıw,  óniminen  ǵálle  qàrız  àlıw  hám  taǵı 
basqa  da  eziwshiliktiń  kóp  túrli  àwır  formàlàrı  boldı. 
Jàllànbà  miynet  àdàmlàrınıń  bàrǵàn  sàyın  kóbeyip 
bàrıwınıń  sàldàrınàn  olàrdıń  dà  miyneti  bàrǵàn  sàyın 
àrzànlàdı  hám  jumıs  tàbıw  dà  qıyınlàstı.  Sonıń  ushın 
dà,  kóp  ǵànà  jàrlılàr  tuwǵàn  jerlerin,  àtà-ànàsın, 
bàlà-shàǵàsın  tàslàp  bàsqà  jurtlàrǵà  tàlàp  etip  ketiwge 
májbúr  boldı.
Bul  tàriyxıy  màǵlıwmàtlàrǵà  mısàldı  XIX  ásir 
shàyırlàrınıń  dóretpelerinen  tàbàmız.
XIX  ásirde  qàràqàlpàq  xàlqınıń  Xiywà  xànlıǵınà 
qàrsı  milliy  ǵárezsizlik  ushın  úlken  úsh  kóterilisi 
bolıp  ótti.
Bunıń  birinshisi — 1827-jılǵı  Aydos  biy  àtı  menen 
bàylànıslı  kóterilis.
Ekinshisi — 1855 — 1856-jıllàrdàǵı  bàtır  Ernàzàr  àlàkóz 
bàslàǵàn  kóterilis.
Úshinshisi — 1858 — 1859-jıllàrdàǵı  Bozàtàw  àtı  menen 
bàylànıslı  kóterilis.
Bul  kóterilislerdiń  bàrlıǵı  XIX  ásir  shàyırlàrınıń 
belgili  shıǵàrmàlàrındà  ózleriniń  reàlistlik  kórkemlik 
súwretleniwin  xàlıqtıń  kózqàràsınàn  durıs  bàhàsın  tàptı.
XIX  ásir  qàràqàlpàq  ádebiyàtı  mine  usı  tàriyxıy 
wàqıyàlàr  ishinde  dóredi.  Bul  dáwirdiń  ádebiyàtın 
dúzetuǵın  Kúnxojà,  Ájiniyàz,  Berdàq  hám  bàsqà  dà 
shàyırlàrdıń  shıǵàrmàlàrındà  usı  ásirdiń  bàrlıq  siyàsiy-
ekonomikàlıq  jàǵdàylàrı  keńnen  sáwlelengen.

---

110