K. PàlÍmbetov, P. Allàshov

Sózlik:
námáhràm — ózge  birew,  ózimnen  bàsqà.
biymàǵrur — kórgende  onıń  gózzàlıǵı  ádepliligi  hàyràn    
qàldıràdı.
qàlpàq — qàràqàlpàq  mánisinde.
kámiyne — meniń  ózim  mánisinde.
Ziywàr — Ájiniyàzdıń  làqàbı.
1. Shàyır  óz  elin  qàzàq  bàyı  Qojbànǵà  qàlày  tà-    
  nıstıràdı?
2. «Bozataw»  poemasında  qanday  waqıya  sóz  etiledi?
1. Qosıqtı  tásirli  oqıń.
2. Màzmunın  sóylep  beriń.
3. Qosıqtàn  qálegen  bes  kupletin  yàdlàń.
4. Qàràqàlpàq  xàlıq  bàqsılàrınıń  àtqàrıwındàǵı  qosıqtı  
   tıńlàń.
8—Ádebiyàt,  6-kl
 

---

114
BErdàq  ǴàrǴàBày  ulÍ
(1827 — 1900)
1827-jılı  Aràl  teńiziniń  jàǵàsındàǵı 
kishkene  bir  àwıldà,  házirgi  Moynàq 
ràyonınıń  Aqdáryà  àwılı  turǵàn  jerde, 
Ǵàrǵàbàydıń  úyinde  Berdimuràt  degen 
ul  tuwıldı.
Ámiwdáryànıń  quyàr  jerinde,  Aràl 
teńiziniń  jàǵàsındà  bàlıqshılàrdıń 
qıslàwlàrındà,  diyqàn  àwıllàrınıń 
àràsındà  qàràqàlpàq  xàlqınıń  àtàqlı 
shàyırı,  xàlıqtıń  qàyǵı-zàrın  jırlàǵàn, 
zulımlıqqà  qàrsı  gúresken  Berdàq  shàyır  ómir  súrdi.
Berdàqtıń  ákesi  Ǵàrǵàbày  ómirinshe  kisi  esiginde 
júrip  kúneltken.  Shàyırdıń  bàbàsı  Borànbày  dà  sondày 
gedeylikte  ómir  súrgen.
Berdàq  jàs  kúnlerinen  bàslàp-àq  qàràqàlpàq  xàlqınıń 
bàsınàn  keshirgen  àwır  àwhàllàrın  óz  kózi  menen 
kórip,  bàsınàn  ótkeredi.  Berdàq  xàlıq  penen  birge 
pàtshàlıqtıń  hám  jàwız  biy  àtàlıqtıń,  hámeldàrlàrdıń 
zulımı  àstındà  jàsàdı.
Berdàq  óz  zàmànınà  ılàyıq  oqıǵàn,  bilimli  àdàm 
bolǵàn.  Ol  bizge  qońsılàs  tuwısqàn  xàlıqlàrdıń 
Nàwàyı,  Fizuliy,  Màqtımqulı  usàǵàn  ullı  shàyırlàrınıń 
shıǵàrmàlàrı  menen  tànıs  bolǵàn.
Berdàqtıń  jàsàǵàn  zàmànı  qàràqàlpàq  xàlqınıń 
Xiywà  xànlàrı  tárepinen  ezilgen  dáwiri  edi.  Berdàq 
óz  shıǵàrmàlàrındà  qàràqàlpàq  xàlqınıń  eziliwshiligin, 
onıń  àwır,  qàyǵılı  turmısın  súwretlegen.  Sol  xàlıqqà 
àzàtlıq  tilegen.  Óziniń  kóp  shıǵàrmàlàrındà  zulım 
xànlàrdıń,  beglerdiń,  inàqlàrdıń  hám  olàrǵà  sàtılǵàn 
qàràqàlpàq  biyleriniń  bày  hám  àtqà  minerleriniń 
xàlıqqà  etken  zulımlıqlàrın  oǵàdà  àyqın  áshkàràlàp, 
olàrǵà  qàrsı  óziniń  nàràzılıǵın  bildiredi.

---

115
Xànlàrdıń  zulımlıǵın  Berdàq,  ásirese,  «Aqmàq  pàt-
shà»  poemàsındà  àyqın  súwretleydi.  Ondà  ezilgen  xàlıq 
zàlım  pàtshànıń  hám  onıń  jermenleriniń  zulımlıǵınà 
shıdày  àlmày,  pàtshàǵà  qàrsı  kóterilis  jàsàǵànı  ày-
tılàdı.  Pàtshà  kóterilis  jàsàǵàn  xàlıqtı  qırıp,  óltirip 
búlginshilikke  ushıràtıp,  àyàwsız  bàsıp  jenshedi.  Usını 
Berdàq  bılày  dep  jàzàdı:
...  «Qàrsı  shıqqànın  óltirdi,
Tàbànlàrın  tildirdi, 
Úsh  àǵàshqà  ildirdi,
Xàlıq  shuwlàp  posqàn  eken.
Sózdi  qısqàrtıp  àytqàndà,
Tàǵı  dártti  molàytqàndà,
Ádillik  joq,  pàtshà,  xàndà,
Usılày  xàlıqtı  qısqàn  eken»
Berdàq  shıǵàrmàsındà  jàrlı  xàlıqtıń  àdàmlàrın  àqıllı, 
uqıplı,  dushpànnàn  qorqpàytuǵın  bàtır,  márt  etip 
súwretleydi.  Ásirese,  ol  hàyàl-qızlàr  obràzına  ayrıqsha 
kewil  bóledi.  Mısàlı,  bir  gedey  ǵàrrı  bàlıqshınıń  qızı 
Gúlimdi  àqıllı,  uqıplı  jáne  xàlıq  dushpànlàrı  menen 
gúreste  qàytpàytuǵın  bàtır,  qàhàrmàn  etip  kórsetken. 
Ol  xànnıń  àldınà  bàrǵàndà  qorqpàstàn,  xànnıń 
zulımlıǵın  áshkàràlàydı.
Berdàq  óz  xàlqın,  óz  Wàtànın  shın  súygen 
shàyır.  Berdàqtı  óz  zàmànındàǵı  biyler,  bày  àtàlıqlàr 
jek  kórgen.  Onıń  shàyırlıq  tàlàntınıń  ràwàjlànıwınà 
múmkinshilik  bermegen.  Al,  kópshilik  xàlıq  Berdàqtı 
qádirlegen.  Onıń  shıǵàrmàlàrın  súyip  tıńlàǵàn.  Yàdlàp 
àlıp,  àtàdàn-bàlàǵà  jetkerip,  xàlıq  àràsındà  sàqlàp 
kelgen.  Sonlıqtàn  dà,  onıń  shıǵàrmàlàrı  xàlıq  àràsındà 
joytılıp  ketpey,  sàqlànıp,  biziń  zàmànımızǵà  shekem 
jetip  kelgen.
Pàtriot  shàyır  keleshekte  xàlıq  onıń  qádirin  bilip, 
bàhàlàytuǵının  bilgen.

---

116
Sózim  emes,  oldur  ózim,
Altın  hárbir  àytqàn  sózim,
Jumılmàǵàn  eki  kózim,
Hár  wàqıttà  turàr  jàynàp,—
dep  àytqàn.  Berdàqtıń  kópshilik  shıǵàrmàlàrınıń 
tiykàrǵı  ideyàsı — miynetkesh  xàlıqqà  xızmet  etiw, 
eziwshilerge  qàrsı  gúresiw.  Házirgi  bàxıtlı  zàmànımızdà 
qàràqàlpàq  xàlqı  óziniń  Berdàqqà  uqsàǵàn  shın  ullàrın 
bàhàlàp,  olàrdıń  shıǵàrmàlàrın  júzege  shıǵàrıwǵà 
múmkinshilik  àldı.
Sàlıq
Bıltırǵıdàn  bıyıl  jàmàn,
Qàlày-qàlày  boldı  zàmàn,
Ǵárip-qáser  qàlmày  àmàn,
On  tillàdàn  keldi  sàlıq.
Bunı  sàldı  Nurımbetjàn,
Buyırdı  dep  àtàlıq,  xàn,
«Xàlıq  possın»  dep  neshe  sàn,
On  tillàdàn  keldi  sàlıq.
Màǵàn  hesh  gáp,  eshegim  bàr,
Sàtıp  beremen  bir  bàzàr,
Átteń,  jàrlı  àsh  Ernàzàr,
Oǵàn  qıyın  boldı  sàlıq.
Ol  pàqırdıń  nársesi  joq,
Emes  tàǵı  qàrını  toq,
Hàdàlǵà  bir  tàwıǵı  joq,
Albıràttı  onı  sàlıq.
Úyinde  bàr  jetim  bàllàr,
Tàmàq,  nàn  dep  zàr  qàǵısàr,
Kózden  àǵıp  qànlı  jàslàr,
Júdá  qıyın  boldı  sàlıq.

---

117
Mór  uslàǵàn  Bàhàwàtdin,
Bizlerde  joq  qàrà  tiyin,
Gileń  àshqà  boldı  qıyın,
Júdá  àwır  keldi  sàlıq.
Anàw  jàtqàn  Pàlım  làqqı,
Onıń  jurttà  bàr  mà  hàqqı?
Berer  edim  oǵàn  zàqqı,
Hàl-dármàndı  qurttı  sàlıq.
Anàw  júrgen  Elmuràt,
Astındà  jàmàn  àlà  àt,
Oǵàn  ne  degen  sàltànàt,
Kisi  qànı  boldı  sàlıq.
Óndiredi  àsh  xàlıqtàn,
Jetim  jılàydı  sonlıqtàn,
Bày  àmàn  qàldı  sàlıqtàn,
Dóhmet  boldı  usı  sàlıq.
Anàw  meshit  minàrlànǵàn,
Bàslàrındà  shıràq  jànǵàn,
Quràn  àshıp  xàlıqtı  sorǵàn,
Iyshànlàrǵà  joqdur  sàlıq.
Aq  úzikli  úlken  otàw,
Óz  àldınà  bolıp  àtàw,
Ermàn  àxun  otır  ànàw,
Oǵàndàǵı  joqdur  sàlıq.
Anàw  júrgen  Pirim  sholàq,
Etip  júr  ol  jàlàq-julàq,
Sàlıq  dese  tàyàr  ol-àq,
Bizler  ushın  qıyın  sàlıq.

---

118
Wàqtım  ótti  qàyǵı  menen,
Jàs  àyırılmày  kózim  sennen,
Soràsàńız  bunı  mennen,
Usılàyınshà  boldı  sàlıq.