Kafedrasi malaka oshirish

 
Nazorat uchun savollar: 
1. DTS qachon qabul qilingan? 
2. DTSda o‗quchilar bilimi qaysi parametrlar bilan o‗lchanadi? 
3. O‗quv dastur nima? 
4. O‗quv dastur qanday tamoyil asosida tuzilgan? 
5. O‗quv dastur necha qismdan iborat? 
6. Dasturning asosiy qismi necha bo‗limdan iborat? Har bir bo‗lim-chi? 
7. О‗zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining qaysi qarorida axborot 
kommunikatsion texnologiyalari asosida metodik qо‗llanmalar yaratilishi 
rejalashtirilgan? 
Ma‟ruza II 
“Savod о„rgatish davrida yozuv darslarining о„ziga xos xususiyatlari. 
О„quvchilarda chiroyli yozuv malakalarini shakllantirish usullari”. 
Reja: 
1.1. Savodga о‗rgatish davri. Alifbe va yozuv darslarining о‗zaro 
bog‗liqligi. 
1.2. Davlat ta‘lim standarti va kompetensiyaviy yondashuv asosidagi 
о‗quv dasturida о‗quvchilarni chiroyli va bexato yozishlariga qо‗yilgan talablar.
1.3. Alifbe va yozuv darslarining о‗zaro bog‗liqligi. Yozuv darslarida dam 
olish daqiqalari. 
1.4. Harf elementlarini yozishni о‗rgatishda fanlararo bog‗liqlik va 
estetik tarbiyaning uyg‗unligi. 
 
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: savod о‗rgatish, о‗quv 
dasturi, darslik, uzviylik, multimedia, metodik qо‗llanma, tovush metodi, husnixat. 
 
 
2.1.  Davlat ta‟lim standarti kompetensiyaviy yondashuv asosidagi 
о„quv dasturida о„quvchilarni chiroyli va bexato yozishlariga qо„yilgan 

---

8 
talablar.
Savod o‗rgatish davri sentabrdan dekabrgacha davom etadi. Savod o‗rgatish 
jarayoni ikki davrni: alifbogacha tayyorlov davri va alifbo (asosiy) davriga 
ajratiladi. Tayyorlov davri ikki bosqichga bo‗linadi:
1. Tovush – harf o‗rganilmaydigan bosqich; 
2. Unli tovushlar va harflar o‗rganiladigan bosqich. 
Alifbo davri o‗rganiladigan tovush va harflar, so‗zlarning va bo‗g‗inlarning 
tuzilishi, murakkablik darajasiga ko‗ra 3 bosqichga bo‗linadi. 
Bu 
davrda 
bolalarning 
fonematik eshitish qobiliyatlari o‗stiriladi, 
o‗quvchilarning atrof-muhit haqidagi tasavvurlari boyitiladi.
Savod o‗rgatish darslari o‗quvchilarning umumiy kamolotiga, ularda do‗stlik, 
o‗rtoqlik kabi xislatlarni milliy qadriyatlarni shakllantirish, jamoa ichida o‗zini 
boshqarish, mehnatsevarlik, halollik, rostgo‗ylik, o‗qishga ongli munosabatda 
bo‗lish kabi ijobiy xususiyatlarni tarbiyalashga ko‗maklashuvi lozim.
Boshlang‗ich ta‘limda o‗qish va yozishga o‗rgatish tilshunoslik, pedagogika, 
adabiyotshunoslik va metodika sohasida erishilgan yutuqlarga asoslangan, 
takomillashgan hozirgi zamon analitik-sintetik tovush metodi vositasida amalga 
oshiriladi hamda o‗quvchilar nutqini rivojlantirishni nazarda tutadi. Darsda 
o‗quvchilar gapni so‗zlarga, so‗zni bo‗g‗inlarga, bo‗g‗inni tovushlarga ajratadilar, 
so‗zdagi tovushlarni tartibi bilan aytishni o‗rganadilar, o‗rganilgan tovushlarni 
o‗zaro bog‗lab so‗z tuzish va o‗qish yuzasidan mashq qiladilar. Bolalar tovushlarni 
yozuvda harf bilan ifodalash, harflardan bo‗g‗in va so‗z tuzishga, ularni o‗qishga 
o‗rganadilar. Gap va bog‗lanishli matnni ongli, to‗g‗ri, bo‗g‗inlab ravon o‗qish, 
so‗ngra so‗zni butunicha sidirg‗a o‗qish malakasini egallaydilar. 
O‗quvchilarni o‗qish va yozishga o‗rgatish baravar olib boriladi. Yozuvda 
tovushlarni harflar bilan belgilashga, harflar va bo‗g‗inlardan so‗z tuzishga, so‗z va 
gaplarni yozma to‗g‗ri shakllantirishga, talaffuzi bilan yozilishida farq qilmaydigan 
so‗zlarni va qisqa gaplarni eshitib yozishga, gapning birinchi so‗zini, kishilarning 
ismini, shahar, qishloq, ko‗cha nomlarini, ayrim hayvonlarga atab qo‗yilgan 
nomlarni bosh harf bilan yozishni bilib oladilar. 
Savod o‗rgatish darslarida o‗quvchilarning boshqalar nutqini diqqat bilan 
tinglash va nima haqida gapirayotganini tushunib olish ko‗nikmalari o‗stiriladi. 
Bolalar sinfdoshlari oldida gapirishga, o‗qituvchining savollariga javob berishga, 
topshiriqlarni mustaqil bajarishga, bilmagan va o‗zlari qiziqqan narsalar to‗g‗risida 
so‗rab bilib olishga, o‗qiganlarini qayta hikoyalashga, o‗zlari kuzatgan, ko‗rgan
kinofilmlar hamda eshitgan va o‗qigan hikoya, ertaklari, kuzatgan rasmlari haqida 
hikoya qilib berishga o‗rganadilar. 
Savod o‗rgatish davrida o‗quvchilar olgan bilim va hosil qilingan ko‗nikmalar 
birgalikda o‗qish jarayonida maxsus sinfdan tashqari o‗qish mashg‗ulotlarida 

---

9 
bolalar adabiyoti namunalari bilan tanishtirishga tatbiq etiladi. Savod o‗rgatish 
davrida sinfdan tashqari o‗qish haftada bir marta o‗tkaziladi va unga o‗qish 
darslarining ikkinchi qismidan 15- 20 daqiqa ajratiladi. O‗qish va yozishga 
o‗rgatish darslarida bolalar ruhiyatini hisobga olgan holda ish turlarini 
mukammallashtirish talab etiladi, dam olish mashqlari o‗tkaziladi. ―Alifbe‖, 
kartoteka va metodik qo‗llanmalarda berilgan didaktik o‗yinlardan foydalanib, bir 
turidan boshqa turiga o‗tiladi va o‗quvchilar toliqishining oldi oladi. 
Savod o‗rgatish davrida o‗quvchilar o‗qituvchi rahbarligida tabiatdagi 
o‗zgarishlar, kishilarning turli mavsumda bajaradigan mehnatlarini kuzatadilar va 
shular asosida hikoya tuzishni o‗rganadilar. Bu davrda olib boriladigan barcha 
ishlarda oila va maktab hamkorligining uzviyligi, o‗zaro muomala madaniyati 
alohida ahamiyat kasb etadi.
O‗qish va yozish nutq faoliyatining turi. Maktabda o‗qitish elementar o‗qish 
va yozishga o‗rgatishdan boshlanadi. ―Alifbe‖ga asoslangan holda qisqa vaqt 
ichida o‗quvchilar o‗qish va yozishga o‗rgatiladi, ya‘ni o‗qish va yozish 
ko‗nikmasini egallaydilar.
Savod o‗rgatish davrida o‗qish va yozish harakatini maqsadga muvofiq 
ravishda bajara olish o„qish va yozish ko„nikmasi deyiladi. Bu ko‗nikma bilimni 
talab qiladi, chunki har qanday ko‗nikma bilimsiz shakllanmaydi. Bilim 
ko‗nikmaga aylanmagan bo‗lishi mumkin. Masalan, bola v harfining 
elementlarini, yozuv chiziqlari orasiga qanday joylashtirilishini bilib, uni daftarda 
yoza olmasligi yoki o‗quvchi harflarni tanib, ularni o‗qiy olmasligi mumkin. 
Yozish ko‗nikmasini hosil qilish uchun boshqa faoliyat turlari, ya‘ni yozish 
jarayonida partada to‗g‗ri o‗tirish, ruchkani barmoqlar orasida tutish, daftarni 
qiyalikda qo‗yish kabilar ham o‗rgatiladi.
O‗qish va yozish ko‗nikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi. 
Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha bora takrorlanishi lozim. 
Yozish malakasida o‗quvchi ruchkani qanday ushlash, qanday yurgizish haqida 
o‗ylab o‗tirmay, so‗z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o‗qish va yozish 
malakasi harakatning o‗ylab o‗tirmay amalga oshirilish jarayonidir. Malaka 
o‗qitishning keyingi bosqichlarida mustahkamlanib, avtomatlashish darajasiga 
yetkaziladi.
O‗qish va yozish kishi nutq faoliyatining turi bo‗lib, u nutqqa oid malakadir. 
O‗qish malakasi ham, yozish malakasi ham nutq faoliyatining boshqa turlari bilan, 
ya‘ni og‗zaki hikoya qilish, o‗zgalar nutqini eshitish orqali anglash, ichki nutq 
bilan uzviy bog‗liq holda shakllanadi. Maktabda o‗qitishning muvaffaqiyati savod 
o‗rgatishning qanday tashkil etilganligiga bog‗liq. 
O‗quvchini savod o‗rgatish jarayonida elementar o‗qish va yozishga 
o‗rgatishda o‗quvchilarning faoliyat ko‗rsatishi va nutq faoliyatiga kirishishlari 

---

10 
uchun talab bo‗lishi, o‗z fikrini og‗zaki yoki yozma ifodalashi uchun zaruriyat va 
ehtiyojni yuzaga keltiruvchi vaziyat yaratilishi lozim.
O‗qish va yozish malakasi biri ikkinchisining muvaffaqiyatli amalga oshuvini 
ta‘minlaydi. Shuning uchun ham o‗qishga o‗rgatish bilan yozuvga o‗rgatish 
parallel olib boriladi va bu faoliyat muntazam ravishda mashq qildiriladi. Shunday 
ekan, savod o‗rgatish jarayonida bola juda ko‗p o‗qishi va yozishi zarur. O‗qish 
uchun ham, yozish uchun ham yangi matn olinadi, chunki bir matnni bir necha bor 
qayta o‗qish bilan maqsadga erishish qiyin. Bu ko‗pincha o‗qilgan matnni yuzaki 
yodlab olishga olib keladi. Takroriy faoliyatda vaziyat va mazmunning 
almashinishi malakani mustahkamlashga yordam beradi, qobiliyatni o‗stiradi. 
O‗quvchi oldida uzoq muddatda amalga oshadigan maqsad - o‗qish va yozishni 
o‗rganish hamda hozirda bajarishi shart bo‗lgan kundalik maqsad - topishmoqni 
o‗qish va javobini topish, so‗z va gaplarni o‗qish, rasm asosida so‗zlab berish 
kabilar turadi.
O‗zbek tili yozuvi tovush yozuvi, ya‘ni fonematik yozuvdir. Har bir tovush 
uchun, har bir fonema uchun maxsus grafik shakl (harf) olingan. O‗qishda grafik 
shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar harflarga aylantiriladi. 
Bu o‗qish va yozish faoliyatida o‗quvchi uchun qiyinchilik tug‗dirgandek tuyulsa-
da, aslida o‗qish va yozish jarayonini soddalashtiradi, chunki tilimizdagi tovushni 
ifodalovchi harflar soni uncha ko‗p emas. O‗qish va yozishni o‗zlashtirish uchun 
tovush va harflarning o‗zaro munosabatiga oid qoidalarni o‗zlashtirish kifoya. 
Savod o‗rgatish metodikasida o‗zbek tili tovushlar va harflar tizimining o‗ziga xos 
xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi.