Karimova Madinabonu Ma’rufjon qizi

ЧИЗМАЧИЛИК ДАРСЛАРИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ ВА ЎҚИТИШ МЕТОДЛАРИ
Ҳар қандай фанни ўқитиш методикасининг асослари учта асосий таркибий қисмлар: консепсия, таълимнинг методик тизими ва улар лаъсири натижаларини баҳолашдан иборат.
8 ва 9-синфларда чизмачилик фанини ўқитиш ўқувчиларнинг йўш хусусиятлари ҳамда ҳаётий ва меҳнат тажрибаларидан келиб чиққан ҳолда ўзига хос хусусиятларга эга. Ўқувчии.-.р бу вақтга кеииб билим офишга онгли равишда, маълум мақсад билан интиладилар. Шунинг учун ўқитувчи ўз олдидаги вазифаларни таҳиил қилиб, ҳар бир дарснинг энг оптимал тузилишини ўйлаб, дарс мақсадларига тоМиқ жавоб берадиган тузилишни топишга ҳаракат қилиши керак. Навбатдаги дарснинг муваффақияти кўпинча олдин ўтиЖган дарслар қаторида унинг қандай ўрин тутишига, ўқувчилар эгаллаган билим ва амалий кўникмаларига ҳамда уларга тушунтириладиган билимнинг ҳажми ва мазмунига боғлиқ. Бунда ўқитувчи ўқувчиларнинг дунйўқарашлари даражаси, дарслик йўки илмий-оммабоп ва техник адабиётлардан мустақил ўқиб ўрганиш имкониятларига таянади.
Педагогикада бламинг ҳар хил турлари ва ўқитувчининг билимларни байўн қилишининг турли шакллари таҳиил қилиб берилган. Масалан, дарслар қуйидаги турларга ажратилган:

• 
  янги материални ўрганиш дарси;
  
• 
  билим, кўникма ва малакаларни мустаҳкамлаш дарси;
  
• 
  такрориаш-умумлаштириш дарси;
  
• 
  араиаш йўки комбинациялашган дарс.
  

Чизмачилик дарслари учун энг кенг тарқалиб, оммаиашган дарс тури - аралаш ёки комбинациялашган дарсдир. Бунда ўқитувчининг мавзуни байўн қилиши билан бир қаторда ўқувчилар томонидан амалий ишларни бажарилиши ҳам муҳим аҳамиятга эгадир. Ушбу амалий ишлар ўқувчиларга ўқув адабиётларидан фойдаланиб олинган билимларни мустаҳкамлашга ҳамда уй вазифаларини бажариш учун зарур бўлган маълумотларни ўзлаштиришларига кўмаклашади.
Ҳозирги кунда таълим жараёнида интерактив методтар, инновацион технологиялар, педагогик ва ахборот технологияларини о*қув жараёнида қўллашга қизиқиш ортиб бормоқда. Бунда, асосан ҳозиргача ўқувчилар тайёр битимларни эгаллашга ўргатилган бўлса, замонавий технологиялар уларни эгаллаётган билимлами ўзлари қидириб топишларига, мустақил ўрганиб, таҳлии қилишларига ва имкони борича хулосалами ҳам ўзлари келтириб чиқаришларига ўргатади. Ўқитувчи бу жараёнда шахсни ривожламши, шаклланиши, билим олиши ва тарбияланишига шароит яратади ва шу билан бир қаторда босбқамвчилик, йўъналтирувчилик функсиясини бажаради, Бундай таълим жараёнида ўқувчи асосий фигурага айланади.
мовация - инглизча сўз бўлиб, янгилик киритиш, янгилик маъноларини билдиради. Инновацион технологиялар педагогик жараён ҳамда ўқувчи ва педагог фаолиятига янгилик, ўзг- :,ҳлар киритиш бўлиб, уни амалга оширишда асосан интерактив методлардан тўИиқ фойдаланилади. Интерактив методлар - бу жамоа бўлиб фикрлашга асосланади ва педагогик таъсир этиш усуллари бўлиб, таълим мазмунининг таркибий қисми ҳрсобланад:. Бу методларнинг ўзига хослиги шундаки, улар фақат педагог ва ўқувчининг биргаЖЖкдаги фаолияти орқали амалга оширилади.
Чизмачилик ўқитувчисидан ҳам замонавий технологияларни билиш ва утардан ўзининг касбий фаолиятида ўринли фойдалана олиш малакаларига эга бўлишлик талаб қилинади. Замонавий педагогик технологиялар махсус фан сифатида ўқитилиши учун биз бу ҳақда батафсил тўхталмаймиз.
Умумтаълим мактабларидаги чизмачилик дарслари ўзининг хусусиятларига кўра бошқа фанлардан бирмунча фарқланади. Ўрганилган маълумотларнинг асосий қисмлари бўйича ўқувчилар индивидуал график ишларни бажарадилар ва уларни текшириш жараёнида ўқитувчи ҳар бир ўқувчи билан индивидуал ишлашига тўғри келади. Амалда ўқувчи чизмачилик фанини ўқитувчи раҳбарлиги ва назорати остида махсус жиҳозланган чизмачилик кабинетида ўрганади. Дарсда ўқитувчининг назарий маълумотларни тушунтирганидан кейин шу мавзу бўйича ўқувчилар иш дафтарларида график иш бажарадилар. Ўқитувчи ҳар ўқувчининг қобилият ва имкониятларини яхши бииади ва уни ўқув жараёнида ҳисобга олиши яхши самара беради. Лекин ўқувчилар билан индивидуал шуғулланиш вақти чегаралартган. Ўқитувчи ҳар бир ўқувчининг ишини кузатиш ва уларга чизма бажаришнинг рационал йўълларини кўрсатжш, мавзунинг қийин жойларини тушунтириш ҳамда бажарилган ишларни текшириш имкониятига эга. Шунинг учун ўқитувчининг дарсни ташкил қилишига кўп нарса боғлиқ. Чизмачилик дарслари махсус жиҳозланган чизмачилик кабинетларида ўтилади.
Чизмачитик кабинетларини жиҳозлаш кейинг! мавзуларда кўрилиши сабабли бу йерда у ҳақда тўхтаб ўтилмайди.
Ўқитувчининг диққат марказида ҳамиша ўқувчиларда амалий график иш бажариш малакаларини шактлантириш асосий вазифа эканлиги туриши керак. Дан тури ҳам шундан келиб чиқиб танланиши зарур. ТаъИим методларини танлашда албатта чизмачилик фанининг хусусиятларини эътиборга олиш керак. Янги мавзуни ўрганишда ўқувчиларга «Ҳаммаси тушунарлими?» йўки «Ҳамма тушундими?» қабилидаги саволлар билан мурожаат қилиш ярамайди. Чунки, камдан кам одам ўзининг тушунмаслигини тан олади. Шунинг учун «Ушбу кесимни ҳосил қилувчи текислик қандай вазиятда жойлашган?», «Конус сиртидаги А нуқтанинг горизонтал проекцияси қандай топилади?», йўки «Поғонали ва синиқ қирқимлар қандай ҳосил қилинади» каби аниқ саволлар билан мурожаат қилиш керак. Айниқса ўқитувчи доскада чизма бажариш жараёнида тўхтаб, ўқувчиларга «Кейинги ясашлами қандай бажарамиз?» йўки «Ушбу детал чизмасим бажаришда нечта кўриниш зарур бўлади?» каби саволларни ташлаши яхши самара беради. Саволнинг бундай қўйилиши ўқувчиларни бажарилаётган иш ечимини топишнинг фаол иштирокчиларига айлантиради ва уларни ўйланиб, тахминжари ичидан энг тўғрироғини танлашга ўргатади.
Саволларни бутун синфга ҳам, йўки атоҳида ўқувчининг ўзига ҳам бериш мумкин. Масалан, «Тошматов, ушбу кўринишда қайси қирранинг узунлиги қисқариб тасвирланган ва нима учун?». Бу шуни кўрсатиши мумкин-ки, Тошматов дарсдан чалғигани учун ўқитувчи уни мавзуни тинглашга жалб қилди. Демак, ўқитувчи дарс жараёнида ўзининг дарсни тушунтиришига йўки ҳикоясига ортиқча берилиб кетмаслиги керак. Ўқитувчи машғулот давомида синфдаги ўқувчиларнинг дарсга муносабатларини доимий назорат қилиши, ўқувчилар диққатини жалб қилиш қобилиятини эгаллаган бўлиши керак.
Енг содда классификация бўйича дарс машғулотлари оғзаки, кўргазмали ва амалий методларга бўИинади. Чизмачилик дарсларининг оғзаки кўринишига ўқитувчининг маъруза-суҳбат шаклидаги материални байўн қилиши. синф доскасида мавзуга тегишли чизмаларни бажариши ҳамда ўқувчиларнинг ўқув қўлланмалари ва маълумотномалардан фойдаланиб мустақил ишларини кўрсатиш мумкин.
Дарс давомида плакат, ўқув жадваллари, моделлар, натурал обйектлар, электрон версиялар каби ўқув кўргазмали қўлланмалардан фойдаланиш кўргазмали методларга киради. Ўқувчиларнинг эскиз ва чизмаларни, олинган бУ.м ва амалий кўникматарини мустаҳкамлашга йўъналтирилган
турли графлк машқлами мустақил ўқиштари ва бажаришлари амалий методларга киради. Бу методларнинг ҳаммасида икки томонлама жараён: ўқитувчи-ўқувчи мулоқоти йетакчи ўринда туриши керак. Ўқитувчи таълимнинг ташкилотчиси сифатида асосий ўринда туради.
Ўқитувчи чизмачилик ўқитиш жараёнида кўпинча ўқувчиларга нотаниш бўлган тушунча ва атама (термин)ларни ишлатишига тўғри келади. Ўқувчииар чизмачиликни ўрганишлари учун бу тушунчаларни пухта ўзлаштириб олишлари зарур бўлади. Фккинчи томондан эслаб қолиш керак бўлган нотаниш атамаларнинг кўплиги, назарий тушунчаларни амалий график фаолият давомида мағзини чақишга зарурият пайдо бўИиши ўқувчиларнинг фанни ўзлаштиришларига бўлган ишончини пасайтириши мумкин. Лекин ўқувчииар бу тушунчаларни пухта ўзлаштирмасдан чизмачиликни ўрганаотмайдилар. Шулами эътиборга оладиган бўлсак ўқитувчи олдида чизмачилик фани тушунча (атама)ларининг миқдор ва сифат муаммоси пайдо бўлади.
Чизма терминлари йетарлича кўп бўлиб, улар мавзулар бўйича тенг тақсимланмаган ва бунинг иложи ҳам йўъқ. Чизмачиликдаги термин ва тушунчаларни шартли равишда учта: геометрик, проекцион ва техник гуруҳларга бўлиш мумкин. Геометрик тушунчаларга горизонтал, вертикал, параллел, қирра, йўқ, уч, кесма, нур, текисликлар орасидаги бурчак, геометрик жисмларнинг номлари ва б. киради. Асосий проекцион тушунчаларга проекциялаш жараёнини назарий таҳлил қилиш билан боғлиқ бўлган барча тушунчалар, ёрдамчи проекцион тушунчаларга чизма бажариш ва уни тахт қилиш билан боғлиқ бўлган терминлар (чизма анжомлари, ДСТ элементлари, чизиқ турлари, ўлчамлар, шартли белгилашлар ва ҳ.) киради. Чизмачиликдаги техник терминлар (детал ва йиғиш бирликларининг номлари билан боғлиқ бўлган атамалар) техник тушунчалар ҳисобланади.
Чизмачиликдаги тушунчаларни мураккаблиги, аниқлик даражаси йўки мавҳумлиги ва бошқа сифатлари бўйича классификациялаб чиқилса бу айниқса йўш ўқитувчилар учун катта методик ёрдам бўлар эди. Чизмачиликдаги тушунчаламинг кўпчилиги бунинг устига проекциялаш жараёнида йўки чизмани ўқишда ишлатилишига қараб маъноси бирмунча ўзгариб ишлатилади. Айрим тушунчалар маъноси ўзгармасдан қўлланилади (масалан, комплекс чизманинг боғлаш чизиқлари). Бошқа тушунчалар тасвирдаги вазифасига қараб кўп маънода
ишлатилиши мумкин (проекциялар текислиги, симметрия текислиги, кесувчи текислик, проекцияловчи текислик ва ҳ.).
Геометрик тушунчаларни сифат характеристикалари бўйича тахминан қуйидагичагуруҳлаш мумкин:

• 
  асосий геометрик фигуралар, жисмлар ва уламинг элементлари ҳақидаги тушунчалар: параллелограмм, цилиндр, қирра, асос, уч ва ҳ. Уларни ўқувчилар чуқур тушунтиришларсиз, тасвирлари бўйича ҳам осон ўзлаштириб ва эсда сақлаб қоладилар.
  
• 
  чизма бажариш воситаларига тааллуқии бўлган график тушунчалар: ўқ чизиқ, штрих чизиқ, диаметр ва радиуснинг шартли белгиланиши ва ҳ.
  
• 
  метрик тушунчалар: масштаб, узунлик, баландлик, градус, кесма ва йўйниқисмларгабўлишваҳ.
  
• 
  ўзаро фазовий жойлашиш ҳақидаги тушунчалар: параллеллик, перпендикулярлик, кесмаларнинг кесишиши ва айқаш вазияти ва ҳ.
  
• 
  ҳаракатланиш тушунчалари: жипслаштириш, йўйиш, кесишиш ва ҳ.
  
• 
  ясаш тушунчалари: перпендикутяр тушуриш ва чиқариш, бурчак ясаш, оМчам қўйиш, штрихлаш ва ҳ.
  

Юқорида чизмачиликда қўлланиладиган геометрик тушунчалар ҳақида тўхталиб ўтилди. Проекцион тушунчаларни ҳам шу шаклда гуруҳларга ажратиб, таҳлил қилиб чиқиш мумкин. Чизмачилик тушунчаларининг ушбу кўринишдаги таҳлил қилиниши ўқувчиларнинг уларни дарс жараёнида онгли равишда ўзлаштиришларига кўмаклашади.