Касб этика институтининг пайдо бўлиши, асосий тушунчалари, категориялари ҳамда принциплари

Абу Али ибн Сино тўғри сўзлаш ва ишлашни, ҳалол меҳнат қилишни, ҳаммага 
инсоф-адолат билан муомала қилишни, нафсга берилмасликни, олим-фозиллар билан 
суҳбатлашишни, катталарнинг иззат-ҳурматларини бажо келтиришни, чин 
дўстликни, муҳтожларга эҳсон этишни унутмасликни ҳамма эзгуликларнинг манбаи, 
ҳақиқий инсонийлик белгисидир, деган эди.
Ҳазрат Навоийнинг «Насойим-ул-муҳаббат» асарида комил инсонга хос 
хусусиятлар, унинг шарқона хислат ва фазилатлари батафсил санаб ўтилган. Бу 
хусусиятлар — ҳалол луқма билан қаноатланиш, шариат қоидаларига риоя этиш, 
мулойим тилли, сахий, садоқатли, вафоли бўлишдан иборат. Шарқ мутафаккирлари 
ўзига хос Ахлоқ кодексини ишлаб чиқиш асосида инсонпарварлик тўғрисидаги 
миллий ва умумбашарий қадриятлар ривожланишига ўзларининг муносиб 
ҳиссаларини қўшганлар.
Ҳар бир инсон одамлар орасида ўсади, улғаяди, ҳаёт кечиради, ўзининг бутун 
ҳаёти ва фаолияти давомида ҳар хил тоифадаги кўплаб инсонлар билан мулоқатда 
бўлади. У инсоннинг ўз кундалик ҳаётий эҳтиёжларини қондириш заруратидан келиб 
чиқади. 
Замонавий тушунчада этика бу инсон, жамият ҳаракат фаолиятининг муҳим 
томонларидан ҳисобланган одоб-ахлоқни ўрганадиган философик фандир. Яъни 
этика фан сифатида ахлоқни, унинг моҳиятини, табиатини ва тизимини, пайдо 
бўлиши ва ривожланишини, бошқа ижтимоий муносабатлар орасида тутган ўрнини 
ўрганади, маълум ахлоқий тизимни назарий асослаб беради. 
1834 йилда Инглиз ҳуқуқшуноси ва файласуф Иеримия Бентам 
(1748-1832 й.) «Деонтология, одоб тўғрисидаги таълимот» деган 
асарида илк бор давлат хизматчиларининг асосий мажбуриятлари, уларга 
қуйиладиган чеклов ва таъқиқлар мажмуи яратади. Кейинчалик унинг 
таълимоти асосида деярли барча Европа давлатларида соҳавий деентология 
кодекслари қабул қилинади.
А. Шер «Этика» китобида кўрсатишича, «Одоб-инсон ҳақида ёқимли таассурот 
уйғотадиган, лекин жамият ва инсоният ҳаётида у қадар муҳим аҳамиятга эга 
бўлмайдиган, миллий урф-одатларга асосланган чиройли хатти-ҳаракатларни ўз 
ичига олади. 
Этика эса–жамият, замон инсоният тарихи учун намуна бўла оладиган ижобий 
хатти-ҳаракатлар йиғиндисидир». 
Этика инсон ва жамият ўртасидаги объектив алоқадорлик туфайли келиб 
чиқадиган, ҳар бир шахснинг ҳаёти ва фаолиятини бошқарадиган, тартибга соладиган 
принцип ва нормалар мажмуидир. 

---

Этика ижтимоий ходиса сифатида инсоният жамияти вужудга келиши билан бир 
вақтда жамоалар билан шахслар ўртасидаги эҳтиёж ва манфаатларга хизмат қилувчи 
алоқа тарзида вужудга келиб, ўзининг тарихий тараққиётида: 
инсоннинг табиий хислатларини ўзгартирувчи, яратувчи фаолияти шаклида 
умуминсоний маданиятнинг таркибий қисми; 
жамиятда яшовчи ҳар бир шахсни ҳар томонлама камол топтирувчи маънавий-
ижтимоий омил асосларидан бири; 
кишиларнинг ички туйғуларини, ҳиссиётларини ўстириб, умуминсоний моддий 
ва маънавий қадриятларини англаб етиш, уларни асраш ва келгуси авлодларга етказиб 
бериш йўлларидан энг афзали; 
оила ва кундалик турмушда мавжуд бўлган оилавий бурч, ўзаро ҳурмат, садоқат, 
ор-номус каби анъаналарни наслдан-наслга, авлоддан-авлодга ўтказиш асосида давом 
эттириш воситаси; 
адолатли жамият қуриш ва унда бой-бадавлат, тинч-тотув, бахтли яшаш ғояси 
сифатида мунтазам равишда ривожланиб келган ва ривожланади. 
Этиканинг негизини жамиятнинг таркибий тузилиши, хусусан, 
ундаги мулкий муносабатлар, меҳнат тақсимоти, аҳолининг ёши ва 
уларнинг эҳтиёж ва манфаатлари белгилайди.
Бинобарин, Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётининг асосини хилма-хил 
шакллардаги мулклар ташкил этаётган бир вақтда, уни ривожлантиришнинг 
маънавий-ахлоқий негизларини: 
умуминсоний қадриятларга содиқлик; 
халқимизнинг маънавий меросини мустаҳкамлаш ва ривожлантириш; 
инсоннинг ўз имкониятларини эркин намоён қилиши; 
ватанпарварликни ташкил қилади. 
Шубҳасизки, ана шу негизлар асосида Ўзбекистон халқларининг янгича 
мазмундаги маънавий-ахлоқий дунёси шаклланади ва қарор топади. Бу эса, ўз 
навбатида халқимиз ахлоқининг негизини белгилаб берадиган асосий омиллардан 
бири ҳисобланади. 
Этика ва ҳуқуқ - инсон муносабатининг ўзаро алоқадорликда 
бўлган муҳим элементларидир. Уларнинг табиати жамиятдаги 
конкрет тарихий шароит, ижтимоий тизимга боғлиқ бўлади.
Демократик фуқаролик жамиятида ахлоқ ва ҳуқуқнинг ўзаро алоқадорлиги 
қуйидаги қонуният туфайли объективлашади – умумхалқ ҳуқуқининг ахлоқий 
потенциали, қонунчиликнинг ахлоқий асослари ўсиб боради. Юқорида 
таъкидлаганимиздек, этика - инсон ва жамият ўртасидаги объектив алоқадорлик 
туфайли келиб чиқадиган, ҳар бир шахснинг ҳаёти ва фаолиятини бошқарадиган, 
тартибга соладиган принцип ва нормалар мажмуидир. 

---

Шундай қилиб, ҳуқуқ – нафақат сиёсий-юридик, балки ижтимоий-ахлоқий 
ходиса. Жамиятнинг ҳуқуқий ҳаёти инсонпарварлик, адолат, виждон ва бурч, ор-
номус, эркинлик ва масъулият каби ахлоқий ходисаларсиз ривожлана олмайди.
Этика ва ҳуқуқ муносабатларига қадим даврлардан мутафаккирлар ўз 
эътиборини қаратганлар. Суқрот, Афлотун, Арасту ҳуқуқий мафкурани ишлаб чиқар 
экан, Этикани қонунчилик билан боғлашга ҳаракат қилганлар. Рим юристлари: 
«ҳуқуқ урф-одатлар маъқуллаган нарсаларни тавсия қилади» деган постулатни 
илгари сурганлар. 
Янги даврда ахлоқ ва ҳуқуқ узвий боғлиқликда олиб қаралган, ҳатто Гельвеций: 
««Этика» ва «Қонуншунослик»ни мен битта фан деб тушунаман»,-деб ёзади. 
Немис классик фалсафаси намояндалари ҳам этика ва ҳуқуқ муносабатларига ўз 
эътиборларини қаратишган. Кант ҳуқуқ Этикага бўйсунади деб ҳисоблаган. Гегель 
фикрича, этика ва ҳуқуқ бир-бирини тақозо қилади, фарқи шундаки, ахлоқ 
ташқаридан бўладиган мажбурийликка йўл қўймайди.
Аслида, ҳуқуқ инсон хатти-ҳаракатини бошқариш шакли сифатида тарихий 
тараққиётнинг муайян босқичида, ахлоқ нормаларидан келиб чиқади. Ҳуқуқ ўз 
тараққиётининг турли босқичларида этика билан деярли уйғун бўлган. Фақат вақт 
ўтиши билан ёзма ва шаклланган қонунчиликка айланган. Бошқача қилиб айтганда, 
ҳуқуқ ўз ичига ахлоқийликни қамраб олади. 
Этика ва ҳуқуқнинг муносабати қуйидагиларга намоён бўлади:
бирлиги ва ўхшашлигида; 
фарқли томонларида; 
ўзаро таъсирида. 
Этика ва ҳуқуқ ижтимоий онг шакллари сифатида умумий ижтимоий функцияни 
бажаради; инсоннинг жамиятдаги фаолиятини бошқаради, норматив хусусиятга эга 
ва фуқаролар бу норма ва принципларга амал қиладилар. Бу норма ва принциплар 
умумий характерга эга ва жамиятнинг барча аъзоларига тааллуқлидир.
Баён этилганлардан касб этикаси нима деган саволга қуйидаги жавоб чиқади:
этиканинг профессионал ўзига хосликларини ўрганадиган фан – касб этикаси 
дейилади. 
Ҳар қандай касб этикаси уч асосий таянч нуқтада туради. Булар: умуминсоний 
этика, муайян касб хусусиятлари ва конкрет тажриба. Мазкур уч таянч нуқтани 
амалиётга татбиқ этсак, у умуминсоний этика талабларини давлат ҳизматчисининг 
касб одоби меъёрлари билан бойитган ҳолда уларни конкрет вазиятда қўллай 
олишида акс этади. 
Ахлоқ ва ҳуқуқнинг фарқлари