Katta tip. Mesozoalar. Mollyuskalar tipi. Xalqali chuvalchanglar (Annelida) tipi. Reja

Rivojlanishi. Kamtuklilar metamorfozsiz rivojlanadi. Rivojlanish tsiklida troxofora lichinkasi
bolmaydi. Tuxumlari pilla ichida rivojlanadi. Pilladan esh chuvalchang chiqadi. Tuban kamtuklilar pillasida 
birdaniga bir necha tuxum rivojlanadi. Yuksak kamtuklilar (Lumbricomorpha turkumi) pillasida oqsilli 
suyuqlik boladi, tuxumda oqsil kam boladi. Pillada rivojlanadigan embrion suyuqlikdagi oqsilni yutadi. Ana 
shu sababdan uning tuxumdan chiqqan murtagi «yashirin embrion» deyiladi. Embrion pilla ichida bir necha 
metamorfozdan song voyaga etgan chuvalchangga aylanadi. 
Kamtuklilar h’am koptuklilar singari juda yuqori darajada regeneratsiya qilish xususiyatiga ega. 
Ekologiyasi. Kamtuklilar asosan chuchuk suvlar va tuproqda, bazan dengizlarda h’aet kechiradi. 
Chuchuk suvda yashovchi kamtuklilar suv tubida o’rmalab yuradi eki suv tubidagi loyda qazilgan inlarida h’aet 

---

kechiradi. O’rtoq yashovchi kamtuklilar tanasining faqat keyingi qismi loydan suvga chiqib turadi. Ular 
tanasining keyingi qismini tebratib. nafas olishni kuchaytiradi. (Tubifex va boshqalar, 90-rasm). Quruqlik 
kamtuklilari tuproqta in qazib h’aet kechiradi. İnidan faqat juda nam h’avoda (emg’irdan sung) eki kechasi 
salqinda chiqadi. Kamtuklilar h’ar qil chirietgan organik qoldiqlar, jumladan. chirietgan o’sumlik qoldiqlari va 
chirindiga boy tuproq bilan oziqlanadi. 
Amaliy ah’amiyati. Tuproqda yashovchi emg’ir chuvalchanglarga va enxitreidlar tuproq 
unumdorligiga katta tasir korsatadi. Ch. Darvin emg’ir chuvalchanglarning tuproq h’osildorligini oshirishdagi 
ah’amiyaiga katta bah’o bergan. Emg’ir chuvalchanglari tuproqni kavlab o’simlik ildizlarini tuproqqa chuqur 
kirishiga imkon beradi, unga suv va h’avo kirishini yaxshilaydi. Ular faoliyati tufayli tuproq qatlamlari 
aralashadi va yumshaydi. 
Klassifikatsiyasi. Kamtuklilar sinfi ikkita turkumga bolinadi. 
1. Naydomorflar () turkumi turlari asosan chuchuk suv h’avzalarida h’aet kechiradi. Qizil chuvalchang-
Tubifex organik qoldiqlar bilan ifloslangan ko’lmak va sekin oqadigan suv h’avzalarida kop uchraydi. 
Staylaria (90-rasm), Aeolosoma planktonda, enxitereidlar (Enchytraeus) tuproqda h’aet kechiradi. 
2. Emg’ir chuvalchanglar Lumbricomorpha turkumi chuchuk suv h’avzalari va ayniqsa tuproqda keng 
tarqalgan. Tanasining uzunligi bir necha sm dan (Eisena) ayrim tropik turlari (Megascolicidae) da 2,5 m ga 
etadi. Markaziy Osieda 20 dan ortiq turlari uchraydi. Sug’oriladigan erlarda Nicodrilus caliginosus kop 
uchraydi. Chuchuk suv qisqichbaqalarida «qisqichbaqa zulugi» deb ataladigan chuvalchang Branchiobdella 
parazitlik qiladi.