Kegl cc pechat indd
|
Elastiklik kuchi |
|
|
1 N FT | |
|
Tortishish kuchi |
0^7 |
|
Elektr va magnit kuchlari |
Г ^ |
23 -rasm.
Kuchni oichash. Kuchni o‘lchash uchun dinamometr (grekcha dinamis — kuch, metreo — o‘lchayman) deb ataluvchi asbobdan foydalaniladi.
1
Asbob taxtachaga o£rnatilgan prujina, prujina uchiga mahkamlangan ko£rsatkich sim hamda o£sha joyga ulangan shkala bo'ylab siljiy oladigan sterjendan iborat. Sterjen uchida ilmog£i bo£lib, unga yuk osiladi. Ilmoqqa yuk osilsa, prujina cho£ziladi. Yuk massasi m= 102g bo‘lsa, prujina uchidagi ko‘rsatkich sim 1 raqamida to£xtaydi (24-rasm). Bunda prujina cho£zilishida hosil bo‘lgan elastiklik kuchi yukning og‘irlik kuchiga teng bo£ladi. Dinamometrning strelkasi IN kuchni ko£rsatadi. Unga yana 1 N og‘irlikdagi yukni ossak, dinamometr prujinasi cho£zilib, ko£rsatkich sim uchi pastga siljiydi. U joyga 2 raqami qo£yilgan bo£lib, ta’sir etayotgan kuchning 2 N ga tengligini bildiradi. Yuklarni shu tarzda ko‘paytirib borib, dinamometr bilan ularning og£irliklarini o‘lchash mumkin. Umuman olganda, jism massasi m ma’lum bo£lsa, unga ta’sir etayotgan og‘irlik kuchini Foglh kuch (ef) bilan belgilab,
;m=102 g
24-rasm.
formula orqali hisoblab topish mumkin.
N
g=9,81jj^ ga teng bo‘lib, Yer sirtida taqriban o‘zgarmas kattalikdir.
Hk 1. Atrofga qarab o‘zaro ta’sirlashayotgan jismlarga misollar kel- tiring.
2. Elastiklik kuchlaridan qayerlarda foydalanish mumkin?
3. Ishqalanish qayerlarda foydali, qayerlarda zararli?
Uyga topshiriq
Prujina, ilmoqli sim, millimetrli qog£ozdan foydalanib dinamometr yasang va kitobingiz, daftaringiz, o£quv qurollaringiz- ning o£g£irligini o‘lchang.
4-mashq
1. 0£quvchini tarozida tortishganda massasi 32 kg chiqdi. Uning og£irligi necha N ga teng? {Javobi: 314 N.)
2. Dinamometrga yuk osilganda, uning ko£rsatishi 24,5 N ga teng bo£ldi. Unga qanday massali yuk osilgan? {Javobi: 2,5 kg.)
3. Dehqon yelkasida 50 kg sabzi solingan qopni ko£tarib turibdi. Dehqonning massasi 70 kg. Dehqon yerga qanday kuch bilan bosadi? (Javobi: 1176 N.)
4. Bir jismning massasi ikkinchisidan ikki barobar katta. Ularga ta’sir etuvchi og£irlik kuchlarini solishtiring.
5. 480 mN kuchni N larda ifodalang.
LABORATORIYA ISHI. DINAMOMETR YORDAMIDA KUCHLARNI 0‘LCHASH
Kerakli asboblar. Dinamometr, turli massali jismlar, rezina, uchida ilmog£i bor silliq taxtacha, stol.
Ishni bajarish.
1. Og£irlik kuchini o£lchash. Dinamometrni olib, shkalasini o£rganing. Dinamometrning o£lchash chegarasini va aniqlik darajasini yozib oling. Dinamometrni shtativga mahkamlab, uning ilmog£iga turli massali jismlarni iling (24-rasmga qarang). Har safar dinamometr ko£rsatishlarini yozib oling.
2. Ishqalanish kuchini o£lchash. 1-tajriba. Stol ustiga uchida ilmog£i bor silliq taxtachani qo£ying. Dinamometr ilmog£ini taxtacha ilmog£idan o£tkazing (25-rasm).
25-rasm.
Dinamometr uchidan ushlab, sekin torting. Jism joyidan qo£zg£algandan boshlab, iloji boricha, jismni juda sekin tekis harakat qildiring. Shu holatda dinamometr ko£rsatishini yozib oling.
®Izoh: Jism tekis harakatlantirilganda tortuvchi kuch F, ishqalanish kuchi F . ga teng bo ‘ladi. F= F ,
ishq. ° ° ishq.
2-tajriba. Taxtacha ustiga 1 kg toshni qo£ying. Tajribani takrorlang. Dinamometr ko£rsatishidan foydalanib, ishqalanish kuchini aniqlang. Taxtacha ustiga qo£yiladigan yuklar miqdorini o£zgartirib, ishqalanish kuchlarini aniqlang.
3* Elastiklik kuchini o£lchash. 1-tajriba. Dinamometr- ning asosiy qismi prujina bo£lganligidan, unga yuk osilganda, yukning og£irligi prujinaning elastiklik kuchiga teng bo£ladi.
2-tajriba. Rezinaning elastiklik kuchini o£lchash uchun taxtacha va dinamometr oralig£iga /0 = 15—20 sm uzunlikdagi rezina ulanadi. Dinamometr uchidan ushlab, yukni tekis 26-rasm. harakat qiladigan holatda tortiladi
(26-rasm). Bunda rezina cho£ziladi va unda hosil bo£lgan elastiklik kuchini dinamometr ko£rsatishidan yozib olinadi.
3-tajriba. Dinamometrni vertikal holatda shtativga mahkamlanadi. Uning ilmog£iga 10—15 sm uzunlikdagi rezina bog£lanadi. Rezina oxirini siqib, ip bilan bog£lanadi va ip uchini halqa shaklida qoldiriladi. Ipga massasi ma’lum bo£lgan toshlar ilinadi. Dinamometr ko£rsatishidan rezina cho£zilishi tufayli hosil bo£lgan elastiklik kuchi aniqlanadi.
Ishqalanish kuchini oichash jadvali
|
Yuksiz dinamometr ko‘rsatishi (N) |
Taxtachaga qo‘yilgan yuk massasi (kg) |
Yukli holatda dinamometr ko‘rsatishi (N) |
|
|
|
|
Elastiklik kuchini oichash jadvali
|
Yuk osilganda dinamometr ko‘rsatishi (N) |
Yuk harakatlanganda dinamometr ko‘ rsatishi (N) |
Rezina qo‘yilganda dinamometr ko‘rsatishi (N) |
|
|
|
|
56
1. Nima sababdan taxtacha ustiga yuk qo‘yilganda ishqalanish kuchi ortadi?
2. 3-tajribada rezinani ikki buklab bog‘lansa, dinamometr ko‘rsatishi qanday o‘zgaradi?
3. Og'irlik kuchini tarozi yordamida o‘lchasa boHadimi?
2mvzj
BOSIM VA UNING BIRLIKLARI
Bitta mixni olib, yupqa taxtaga uchini qaratib, orqasiga bolg£a bilan urilsa, mix taxtaga oson kiradi. Agar taxtaga mixni qalpog£i tomoni bilan qo£yib uchiga bolg£a bilan urilsa, mix taxtaga kirmaydi. Har ikkala holda ham bolg£aning zarb kuchi bir xil bo£lsa-da, natija har xil bo£lishiga sabab nima? Buning sababi shundaki, mixning taxtaga kirishi kuch kattaligidan tashqari, qo£yilgan yuzaga ham bog£liq bo£lar ekan.
IYuza birligiga tik ravishda qo‘yilgan kuchga to‘g‘ri keladigan fizik kattalikka bosim deyiladi.
Bosim = Bosim kuchi P=F Kuch qo yilgan yuza i
p — bosim, F— bosim kuchi, S — kuch qo‘yilgan yuza.
1N
Bosim [j»l = =1 Paskal bilan o£lchanadi. Qisqacha IPa. Bu birlik fransuz olimi B. Paskal (1623—1662-y.) sharafiga qo£yilgan.
Bosim tabiatda va texnikada katta ahamiyatga ega. Pichoqlar va qaychilar yaxshi kesishi uchun, bosimni orttirish maqsadida, yuzasini qayrab kichiklashtiriladi.
Ignalarning uchlarida, knopkada ham bosimni orttirish uchun yuza kichiklashtiriladi (27-rasm).
Aksincha, bosimni kamaytirish uchun yuzani kattalashtiriladi. Og£ir yuk ko£taradigan mashinalarning ballonlari, yengil mashi- nalarnikiga nisbatan enliroq bo£ladi. Qalin qorda yurganda botib ketmaslik uchun oyoqqa chang£i bog£lanadi. Ko£p qavatli binolarning poydevori ham keng qilib quriladi.
Download 175.39 Kb.
Do'stlaringiz bilan baham:
