Kegl cc pechat indd

Yo'lni o‘tish uchun ketgan vaqt
Bosib o‘tilgan yo‘l
Bunga misol sifatida havoda tarqalayotgan tovushni, radioto^£lqinlarni olish mumkin. Soat strelkalarining uchi tekis harakat qiladi. Avtomobillar qisqa vaqt davomida tekis harakat qilishi mumkin.
Kundalik turmushda harakatlanayotgan jismlarni kuzatsak, ular- ning notekis harakat qilishlarini ko^£ramiz. Masalan, bekatdan chiqib harakatlanayotgan avtobus o^£z tezligini oshirib boradi. Bekatga yaqin- lashayotganda esa tezligini kamaytirib to‘xtaydi.
Tezligi harakat trayektoriyasining turli qismida turlicha boMgan harakat notekis harakat deyiladi.
Bunday hollarda o‘rtacha tezlik tushunchasidan foydalaniladi.
0⁶rtacha tezlik deb, jism bosib o‘tgan butun yoini shu yoini bosib o‘tish uchun sarflangan butun vaqtga nisbati bilan oichanadigan kattalikka aytiladi.
O'rtacha tezlik =
Butun bosib o‘tilgan yo‘l _v =.
Yo‘lni bosib o‘tish uchun ketgan butun vaqt ^
Amaliy topshiriq
Uyingizdan maktabgacha bo^£lgan masofani o^£lchashda, soatga qarab qancha vaqt ketganligiga e’tibor bering. Masofa va uni bosib o^£tish uchun ketgan vaqtdan foydalanib, o'rtacha tezligingizni toping.
Masala yechish namunalari
1. Elektr poyezdi Yangiyer shahridan Toshkentga 3 soatda yetib keldi. Agar shaharlar orasidagi masofa taxminan 150 km bo^£lsa, poyezdning o^£rtacha tezligini toping.
Berilgan: 5= 150 km t= 3 soat
Topish kerak v . =?
Formulas i:
Ye chilis hi:
L5Qhm _ bm v _t — -M-rzzr
soat
Javobi: 50
ban
soat
2. Suv yangi qazilgan kanaldan bir tekisda oqmoqda. Suvning oqish tezligi 1,5 j-. Suvga tashlangan kichik cho^£p 20 sekundda qancha masofaga boradi?
50
В e rilgan:
Formulas i: v ⁼ ~£, bundan s=v t.
Ye chilishi:
5= 1,5 j- 20 s = 30 m.
/=20 s
Topish kerak s=?
Javobi: 30 m.
a! 1. Tekis harakat tezligi deganda nima tushuniladi?
2. Jismning harakatlanish vaqti va tezligi malum bo ‘Isa, tekis
1. Qaysi holda harakatlanuvchi vositani moddiy nuqta deb qarash mumkin? a) avtomobil Samarqanddan Toshkentga bormoqda;
b) poyezd ko^£prikdan o‘tmoqda; c) Yer o^£z o^£qi atrofida aylanmoqda.
2. Velosiped g^£ildiragi ballonidagi havo kiritish kallagining harakat trayektoriyasini chizing. Bu qanday harakatga kiradi?
3. O'rtacha tezligi 80^- bo^£lgan poyezd 30 minutda qancha yo^£lni bosib o^£tadi? {Javobi: 40 km.)
4. 1 kattami yoki 1 — mi? Javobingizni asoslang.
5. Avtobus Nurota shahridan Qo^£shrabotga 90 minutda yetib bordi. Agar shaharlar orasidagi masofa taxminan 90 km bo^£lsa, avtobusning o'rtacha tezligini aniqlang. {Javobi: 60 km/soat.)
6. 54^^ necha g_a teng?
7. Tezligi 1,5— bo'lgan shilliq qurt 30 sm masofani qancha vaqtda bosib o^£tadi? {Javobi: 20 s.)
8. Ob-havo ma’lumotida sekundiga 10 metr tezlik bilan shamol
Ьзй.
esadi deyildi. Shamolning tezligi larda ifodalansa nechaga teng
bo'ladi?
9. Avtomobil 225 km masofani 2,5 soatda bosib o^£tdi. O'rtacha tezlik nimaga teng? {Javobi: 90 km/soat.)
10. Asalari 2 soat davomida asal yig'ish uchun 30 km masofani uchib o'tdi. Uning o'rtacha tezligi nimaga teng? {Javobi: 4,17 m/s.)
11*. Otliq 46 km/soat tezlik bilan bir qishloqdan ikkinchisiga 2 soatda yetib bordi. Bu masofani o'rtacha tezligi 0,5 km/soat bo'lgan toshbaqa qancha vaqtda o'tishi mumkin? {Javobi: 184 soat.)
harakatda bosib o'tilgan yo‘l qanday aniqlanadi?
3. Qanday harakatni notekis harakat deyiladi?
4. Jismning o'rtacha tezligi qanday aniqlanadi?
3-mashq
JISMLARNING 0‘ZAR0 TA’SIRI HAQIDA MA’LUMOTLAR. KUCH
Atrof-muhitga qarasangiz, hamma narsa bir-biriga ta’sir ko^£rsatgan- ligini ko^£ramiz.
Yuqoriga otilgan tosh yana qaytib Yerga tushadi. Chunki uni Yer o^£ziga tortib turadi. Temir bo‘lagiga magnitni yaqinlashtirsak, uni tortib oladi. Koptokni devorga otsak, undan sapchib qaytadi. Yurib ketayotgan avtomobil motori o‘chirilsa, biroz yurib to‘xtaydi. Bunda yo^£l bilan g^£ildiraklar orasidagi ta’sir tufayli tezligi kamayadi. Bu ta’sirlashishlar tufayli jismning tezligi o^£zgaradi.
Plastilin yoki saqichni olib, barmoqlarimiz bilan qissak, uning shakli o^£zgaradi. Xuddi shunday mis tangani bolg^£a bilan urilsa, yalpayib shakli o^£zgaradi.
Bir jismning ikkinchi jismga ta’siri tufayli tezligi yoki shakli
* o‘zgarishiga sabab boiadigan kattalik kuch deb ataladi.
Tabiatda kuchlar turli ko^£rinishda namoyon bo^£ladi (22-rasm). Jismlarni Yer o^£ziga tortib turgani tufayli og^£irlik kuchi paydo bo^£ladi. Bir jism ustida ikkinchisi harakatlansa, yuzalar g^£adir-budurligi tufayli ishqalanish kuchi vujudga keladi. Cho^£zilgan yoki siqilgan prujina va rezinalarda elastiklik kuchlari hosil bo^£ladi. Bolalar o^£yinchoq to^£pponchalarida ko^£proq siqilgan prujinadan foydalaniladi.
Bir jism ikkinchisiga ta’sir ko^£rsatganda, ikkinchi jism ham birinchisiga ta’sir ko^£rsatadi. Jahl bilan stolga musht tushirsangiz, stol usti biroz egiladi. Shu bilan birga undagi ruchka va qalamlar tepaga sapchiganini ko^£rasiz. Bunda qo^£lingiz ham og^£rib qoladi, albatta. Demak, ikki jism orasida o^£zaro ta’sir bo^£lar ekan.
Boshlang^£ich geografiya kursidan Yerning Quyosh atrofida harakat qilishini, Oyning esa Yer atrofida harakatlanishini bilasiz. Bunday harakatning sababchisi ular orasida tortishish kuchlarining mavjudligidir.
Soch taralgandan so^£ng, taroqni mayda yirtilgan qog^£oz parchalariga yaqinlashtirilsa, ularni tortib oladi. Uni elektr kuchi deyiladi. Taqasimon va to^£g^£ri ko^£rinishdagi doimiy magnitlar temir buyumlarni o^£ziga tortadi. Uni magnit kuchi deyiladi. Moddalarni tashkil etgan zarralar orasida ham, zarralarning ichida ularni tashkil qilgan, undan
52
ham mayda zarrachalar orasida ham kuchlar mavjud. Bu kuchlar haqida yuqori sinflarda ma’lumotlar olasiz.
Kuch birligi sifatida 1 Nyuton (N) qabul qilingan. Bu birlik mash- hur ingliz olimi Isaak Nyuton sharafiga qo^£yilgan.

Og‘irlik kuchi	f |
Ishqalanish kuchi