Kegl cc pechat indd

Shunday qilib, moddalar (qattiq, suyuq va gazsimon) issiqlikdan kengayadi, sovuqlikdan torayadi. Bu hodisaning sababi oldingi
mavzuda aytilgan molekulyar harakatdir. Moddalarning bu xossasidan turmushda va texnikada keng foydalaniladi. Temir yo^£l relslarini o^£rnatishda ularni bir-biriga jips tegmaydigan qilib o^£r- natiladi. Elektr o^£tkazuvchi simlarni ustunlarga yoz kunida biroz osiltirib tortiladi. Qishda torayish evaziga uzilib ketmasligi uchun shunday qilinadi. Shisha stakanlarga issiq suvni birdaniga quyib bo^£lmaydi. Chunki, uning ichki qismi issiqlikdan tez kengayadi. Tashqarisi esa kengayib ulgurmaydi. Shu sababli stakan sinib ketadi.
1. Bimetall plastina. 72-rasmda bir-biriga parchinlab mahkamlangan ikkita — mis va temir plastina keltirilgan.
Bu plastinada mis va temir issiqlikdan turlicha kengayadi. Bunday plastina qizdirilsa, plastina temir tomonga, sovitilsa mis tomonga egiladi. Plastinani juda yuqori temperaturagacha yoki past temperatura- gacha sovitilsa nima bo^£ladi? Bu haqda o^£ylab ko^£ring.
Uning ba’zi bir qo^£llanilishlari haqida to^£xtalib o^£taylik. Uyda ishlatiladigan sovutkich yoki elektr dazmol ishiga razm solsak, sovutkich ma’lum bir vaqt ishlaganidan so^£ng to^£xtaganini, dazmol ham qiziganidan so^£ng qizil chirog^£i o^£chganligini ko^£ramiz. Chunki unda bimetall plastinkali tokni uzib-ulovchi qurilmasi bor. Uning ishlash tamoyili 73-rasmda ko^£rsatilgan.
2. Suvning issiqlikdan kengayishi haqida. Suv bilan o^£tkazilgan tajribalar shuni ko^£rsatadiki, sovitilish jarayonida dastlab uning hajmi kamayib boradi. Temperatura 4°С (uy termometri bilan o^£lchanadi, bu haqda keyingi mavzuda batafsil aytiladi)ga borganda kamayish to^£xtaydi. Sovitish davom ettirilsa, endi uning hajmi, aksincha orta boradi. Bu jarayon suv muzlagunga qadar davom etadi. Demak, suv 4°C da eng katta zichlikka ega bo^£lar ekan. Shu hodisaga ko^£ra, ko^£llarda qish paytida suvning ustki qismi muzlaydi. Ko^£l tubida esa 4°C li suv bo^£ladi. Agar suv sovishi natijasida bir xilda muzga aylanguncha hajmi kamayib kelganda edi, ko^£ldagi yoki suv
105
©