Kegl cc pechat indd

1. Qattiq baqirgan va chiyillagan ovozlar nima lari bilan farqlanadi?
2.Rubobni sozlashda uning torini tarangroq tortiladi. Shunda chiqayotgan tovushning qaysi parametri о ‘zgaradi?
3. Chelak vodoprovod jo‘mragidan tushayotgan suv bilan to4diril- moqda. Nima uchun idish to 4gan sari uning tovushi balandroq eshitiladi?
•Yorug^£lik spektrini yetti rangga ajratishganidek, tovush tonlarini ham yettitaga ajratishgan: do-re-mi-fa-sol-lya-si... Ranglarning yorqinligini ham, tovushlarning kattaliklarini ham inson ko^£zi va qulog^£ining sezgirligi bilan baholashadi. Tovushlarni tonlarga ilmiy ravishda ajratishni Pifagorga tegishli deyishadi. Uning shogirdlari kedr yog^£ochidan, bitta tor tortilgan «monoxord» deb ataluvchi asbobni yasashgan. Tor chertilsa, bitta tonga ega bo^£lgan ovoz chiqargan. Tor uzunligini ikki qismga ajratilsa (o^£rtasini bosib), yuqoriroq tonda ovoz chiqargan. Shunday qilib musiqiy tonlarni tor uzunligi bilan belgilaydigan qonuniyatlar topilgan.
162
•Hayvonlar ichida filning qulog^£i eng katta. Bunga ko^£ra uning eshitish qobiliyati juda yuqori bo^£lsa kerak deb o^£ylashadi. Aslida fil quloqlari uning temperaturasini o^£zgartirmay ushlab turishi uchun xizmat qiladi. Quloqlardan o^£tgan qon soviydi. Shunga ko^£ra issiq kunlarda fil quloqlarini tinmay qimirlatib turadi.
TOVUSHNING QAYTISHI. AKS SADO
Yorug^£likning bir muhitdan ikkinchisiga o^£tishida qisman qaytib, qisman ikkinchi muhitga o^£tishini ko^£rdik. Tovush ham bir muhitdan ikkinchi muhitga tushganda, tushish yuzasidan qaytadi. Bunga ichi bo^£sh bochka yoki truba ichiga gapirib ko^£rib ishonch hosil qilish mumkin. Ko^£pchilik yangi qurilgan uy yoki hech kim yo^£q sport zaliga kirib qolganda o^£zaro gaplashgan so^£zlarning baland eshitilganini sezgan. Televideniye va radioeshittirishlarni berk sport inshootlaridan olib borilganda ham ovozlar jaranglab eshitilganligiga e’tibor bergan bo^£lsangiz kerak. Bularga sabab tovushning tekis devorlardan qaytishidir. Agar devorning uzoqligi 20 m dan ko^£proq bo^£lsa, qaytgan tovush manbadan chiqqan tovushga nisbatan biroz kechikib eshitiladi. Bu qaytgan tovushni aks sado deyiladi. Agar parallel joylashgan devorlar yoki tor tog^£ darasi oralig^£ida ovoz chiqarilsa, aks sado ko^£p marta qaytariladi.
Aks sado faqat qattiq jismlar- dan qaytgandagina hosil bo^£lmaydi.
Masalan, chaqmoq chaqnaganda bitta yashin hosil bo^£lganini ko^£rsak ham, momaqaldiroq ovozi bir necha marta takrorlanganligini kuzatganmiz. Bunda birinchi eshitilgani baland, keyingilari esa pastlashib boradi. Bunga sabab, momaqaldiroq ovozi tog^£lar, o^£rmonlar, binolar va bulutlardan ko^£p marta qaytib bizga eshitilishidir.
Tovushning qaytishidan turmush va texnikada ko^£p foydalaniladi. Masalan: dengiz va okeanlarda chuqurlikni o^£l-
128-rasm.
163
chash hamda suv osti kemalarini aniqlash uchun ultratovushlardan foydalaniladi (128-rasm). Buning uchun dengiz tubiga ultratovush yuboriladi va urilib qaytgan tovush qabul qilinadi. Tovushning borishi va qaytishi uchun ketgan vaqt t o‘lchanib, dengiz chuqur- ligi h aniqlanadi. Bunda tovush 2h masofani o^£tganligi uchun 2h=v_t t