Kegl cc pechat indd

ODDIY ELEKTR ZANJIRI
Turmushimizni elektr tokisiz tasavvur qilishimiz juda qiyin. U bizga 
hamma joyda hayotimizni yengillashtirishda yordam beradi. Ertalab 
turib elektr chiroqni yoqamiz, elektr choynakda choy qaynatamiz. 
Mikroto‘lqinli elektr pechda nonushtani isitamiz. Nonushtadan so‘ng 
lift orqali pastga tushamiz. Metroda o‘qishga yoki ishga boramiz. Yo‘l-
yo‘lakay uyali telefonda gaplashamiz. Maktabga o‘qishga kelsak, darsga 
qo‘ng‘iroq chali 
nadi. Yorug‘ xonalarda elektrga oid darslarni o‘qiymiz. 
E’tibor qilinsa, bularning barchasida elektr yordamchi bo‘lib xizmat 
qiladi. Turmushda biz foydalanadigan ko‘pgina narsalar kabi ularning 
ijobiy tomonlari bilan birga, ehtiyot bo‘linmasa, zararli tomonlari ham 
bor. Chunki simlardan o‘tayotgan elektr toki ko‘zga ko‘rinmaydi, hidi 
yo‘q, rangsizdir. Tok borligini o‘lchov asboblari yordamida aniqlash 
mumkin. Tokdan zararlanishni ilk bor 1862-yilda qayd etishgan. Bunda 
inson tok o‘tuvchi simning ochiq joyiga tegib halok bo‘lgan. Shu 
sababli undan foydalanish uchun asboblarni tok manbalariga to‘g‘ri 
ulashni o‘rganib olishimiz kerak.
O‘rganishni sodda elektr zanjiri tuzishdan boshlaylik. Buning 
uchun tok manbai, elektr lampochkasi va uzib-ulagich olinadi. 
So‘ngra daftarga ularni bir-biriga ulash chizmasi chiziladi. Chizmada 
tok manbai, lampochka, uzib-ulagich va boshqa asboblar shartli 
belgilar bilan belgilanadi (95-rasm).

---

125
– uzib-ulagich; 
–elektr lampochkasi;
– ulovchi sim; 
– tok manbai.
95-rasm.
Bu chizmaga 
elektr zanjiri deyiladi (96-rasm).
12 V
12 V
a) 
b)
96-rasm.
96-a rasmda tok manbai, elektr lampochkasi va uzib-ulagichdan 
iborat elektr chizma keltirilgan. 96-b rasmda ularning natural 
ko‘rinishi keltirilgan. Eslatib o‘tamiz, barcha elektr ulanishlar uzib-
ulagichning ochiq holatida bajariladi. Uzib-ulagich berk holatga 
o‘tkazilganda zanjirdan tok o‘tib lampochka yonadi.
Shunday qilib zanjirda elektr toki mavjud bo‘lishi uchun ikkita shart 
bajarilishi kerak:
Tok manbai bo‘lishi kerak;
Zanjir berk bo‘lishi kerak.
Zanjirdan o‘tayotgan tok kuchini maxsus asbob 
ampermetr 
yordamida o‘lchanadi. Uning tashqi ko‘rinishi va ulanish chizmasi 
97-rasmda keltirilgan. Ampermetr zanjirga ketma-ket ulanadi.
Tok kuchining o‘lchov birligi sifatida bir 
amper (1 A) qabul 
qilingan.
A
a) b)
97-rasm.

---

126
Odatda, tok manbaiga bir nechta iste’molchilar ulanishi mumkin. 
Bunda ular elektr zanjiriga parallel (98-a rasm) yoki ketma-ket (98-b 
rasm) ulanishi mumkin.
a)
b)
98-rasm.
 
1. Elektr zanjiri qanday chiziladi?
2. 10 V necha mV ga teng?
3. Voltmetr qanday kattalikni o‘lchaydi?
1. Kalkulyator, cho‘ntak fonari, o‘yinchoq to‘pponcha, bosh-
qariluvchi mashina va shu kabilarning batareyalarini olib 
ko‘ring va necha volt kuchlanish berishini daftaringizga 
yozing.
2. Batareya va ikkita lampochkani o‘tkazgichlar orqali 
avval ketma-ket so‘ngra parallel ulang. Har ikkala holda 
lampochkalarning yonishiga e’tibor bering. Sababini tushun-
tirishga harakat qiling.

---

127