Kegl cc pechat indd

26-MAVZU
ATMOSFERA BOSIMI. TORRICHELLI TAJRIBASI
Siz suyuqlikning idish tubiga bosim berishini bilib oldingiz. Gazlar 
ham xuddi shunday bosim beradimi? Ular bosim berishi uchun 
massaga, ya’ni og‘irlikka ega bo‘lishi kerak. Buni tekshirish uchun 
quyidagicha tajriba o‘tka zamiz.
Yaxshi damlangan koptokni olib, elektron taroziga qo‘yib massasini 
o‘lchab olamiz. So‘ngra koptokni olib, ichidagi havoni to‘liq chiqarib 
yubo ramiz. Taroziga koptokni qo‘yamiz. Bunda tarozi 
ning ko‘rsatishi 
kamay gan ligi ku zatiladi (34-rasm).
34-rasm.
Demak, havo ham ma’lum massaga ega ekan.
Ma’lumki, Yerni havo qatlami o‘rab turadi. U 
atmosfera deb 
ataladi. Demak, havo o‘z og‘irligi bilan Yer yuzasiga bosim berishi 
kerak. Bu bosim
 atmosfera bosimi deb ataladi. Atmosfera bosimini 
aniqlash uchun p = 
gh formuladan foydalanib bo‘lmaydi. Chunki 
atmosfera tarkibi turli gazlar aralashmasidan iborat bo‘lib, aniq 
balandlikka ega emas. Havo tarkibida 78% azot, 21% kislorod 
va boshqa gazlar bor. Yer sirtiga yaqin joyda 0°C tempera 
turada 
o‘lchangan havo zichligi 1,29
ga tengligi aniqlan gan. Havo qatlamla-
rining zichligi balandlik ortishi bilan tez kamayib boradi. Masalan, 

---

65
Yer yuzidan 5,4 km balandlikda havoning zichligi uning Yer yuzidagi 
zichligidan 2 marta kichik, 11 km balandlikda 4 marta kichik bo‘ladi. 
Yuqorilashgan sari havo siyraklasha borib, asta-sekin havosiz fazoga 
o‘tadi. Atmosferaning aniq chegarasi yo‘q. Havoni tashkil etgan 
zarralar og‘irlikka ega bo‘lsa, nima sababdan ularning hammasi Yer 
sirtiga tushib qolmaydi? Sababi shundaki, ular to‘xtovsiz harakatda 
bo‘ladi. Unda nima sababdan raketa kabi ochiq kosmosga uchib 
ketmaydi? Gap shundaki, havo zarralarining tezligi Yer tortish kuchini 
yengish ga yetmaydi. Buning uchun ularning tezligi 11,2
dan kam 
bo‘lmasligi kerak.
Atmosfera bosimining mavjudligiga quyidagi tajriba 
larni o‘tkazib 
ishonch hosil qilish mumkin.
36-rasm.
35-rasm.
p
2
1
p
p
Ishlatilgan tibbiyot shpritsini olib, 
porshenini eng quyi holatga keltirib, igna 
uchini suvga tushi 
ramiz. Porshen yuqoriga 
ko‘tarilsa, suv ham porshen ortidan ko‘ 
tariladi (35-
rasm). Suv nima sababdan ko‘tari 
ladi? Ko‘zga dori 
tomizishda ishlatila 
digan tomizgich (pipetka) uchini 
suvga tushirib, orqa rezinasini bir siqib olinsa, 
pipetka ichiga suv kiradi. Pipet 
ka suvdan olinganda, 
undagi suv to‘kil 
masdan turadi. Nega suvning 
og‘irligi bo‘lsa ham suv to‘kilmaydi?
Bularning sababi, atmosfera bosimining ta’siridir. 
Shprits porsheni ko‘taril 
ganda, suv ko‘tarilmasa, 
porshen va suv orasida bo‘shliq paydo bo‘lar edi. 
Bo‘shliq suvga hech qanday ta’sir ko‘rsatmaydi. 
Pastdagi idishdagi suvga atmosfera bosimi ta’sir 
ko‘rsatib, suvni porshen orqasidan ko‘tarilishga 
majbur qiladi. Pipetkadagi suv ham atmosfera 
bosimi tufayli to‘kilmaydi.
Atmosfera bosimini birinchi marta italiyalik 
olim E. Torrichelli (1608–1647-y.) o‘lchagan. Buning 
uchun uzunligi 1 m bo‘lgan bir uchi berk shisha 
nay olinib, uni simob bilan to‘ldiriladi. So‘ngra 
ochiq uchini qo‘l bilan berkitib, to‘nkarilgan 
holda, simobli idishga tushiriladi (36-rasm). Barmoq olinganda shisha 
naydagi simobning bir qismi to‘kiladi. Nayning yuqori qismida havosiz 

---

66
bo‘shliq qolib, to‘kilmagan qismining balandligi taxminan 760 
mm 
bo‘ladi (pastki idishdagi simob sathidan o‘lchanganda). Bunda ham 
naydagi simobning to‘kilmasligiga sabab, simob ustunining idishdagi 
simobga bergan bosimining atmosfera bosimi bilan muvozanatlashishidir. 
Demak, atmosfera bosimini naychadagi simob ustuni bergan bosim 
bilan o‘lchash mumkin ekan. Hozirgi kunda 0°C da turgan balandligi 
760 
mm bo‘lgan simob ustunining bosimi