Kegl cc pechat indd

44-MAVZU
ELEKTR TOKI HAQIDA TUSHUNCHA. 
TOK MANBALARI
Jismlarning elektrlanganligini «elektrometr» deb ataluvchi 
asbob yorda 
mida aniqlash mumkin (88-rasm). Elektrometrning 
yuqori qismiga metall shar o‘rnatilgan bo‘lib, unga metall sterjen 
mahkamlangan. Metall sterjenning ikkinchi uchiga aylana oladigan 
holda strelka o‘rnatilgan. Zaryadlangan tayoqchani metall sharga 
tekkizilsa, tayoqchadagi zaryadlar sharga, undan metall sterjenga va 
strelkaga o‘tadi. Sterjen va strelka bir xil ishorada zaryadlanganligidan 
ular bir-biridan itarilib qochadi va strelka ma’lum burchakka og‘adi.
88-rasm. 
89-rasm.
Shunday tajribani qilib ko‘raylik. Ikkita elektrometrni olib, ulardan 
birini zaryadlaylik. So‘ngra ularning sharlarini metall chizg‘ich 
orqali bir-biriga tekkizaylik. Shunda 2-elektrometr strelkasining ham 
ochilganligini ko‘ramiz. Demak, metall sterjen orqali 1-elektrometrdan 
2-elektrometrga zaryadlar oqib o‘tar ekan. Tajribani metall sterjen 
o‘rniga plastmassa sterjen qo‘yib takrorlaylik. 2-elektrometr strelkasi 
joyida qoladi. Demak, plastmassa sterjen orqali zaryadlar oqishi 
kuzatilmas ekan.

---

122
Tajribadan quyidagi muhim xulosani chiqaramiz.
Moddalar elektr o‘tkazish qobiliyatiga ko‘ra, 
o‘tkazgich-
larga va o‘tkazmaydiganlarga bo‘linadi. Barcha metallar, tuz va kislo-
talarning suvdagi eritmalari o‘tkazgichlarga kiradi. Elektr o‘tkaz-
maydigan modda va jismlarni 
dielektriklar deb ham ataladi. Dielektrik 
moddalarga chinni, rezina, plastmassa, havo, toza distillangan suv 
kiradi. Dielektrik moddalardan yasalgan jismlarga 
izolyatorlar deyiladi.
Elektr zaryadlarining bir tomonga tartibli harakatiga 
elektr toki 
deyiladi.
Zaryadlangan zarralar bir tomonga harakatlana olishi uchun 
ular erkin harakatda bo‘lishi kerak. Yuqorida aytilganidek, 
atomning tashqi qobig‘ida joylashgan elektronlar qo‘shni atomlar 
ta’sirida atomlar oralig‘iga o‘tib erkin elektronlarga aylanadilar (89-
rasm).
Shu sababli elektr toki mavjud bo‘lishining birinchi sharti 
moddada erkin elektronlarning mavjud bo‘lishidir.
Elektr tokining yo‘nalishi sifatida tarixan musbat zaryadlangan 
zarralarning yo‘nalishi qabul qilingan (89-rasm).
Erkin harakatda bo‘lgan zarralarning bir tomonga harakatlanishi 
uchun ularni bunday harakatga majburlovchi kuch kerak bo‘ladi. 
Bunday majburlovchi kuch tok manbalari yordamida hosil qilinadi.
XVIII asr oxirigacha olimlar «elektr»ni asosan ishqalanish orqali 
hosil qilganlar. XVIII asr oxiriga kelib elektr hodisalarini o‘rganishda 
katta burilish ro‘y berdi. Italiyalik olim A. Volta mis va rux plastinalari 
orasiga kislota shimdirilgan mato qo‘yilsa, mis plastina musbat isho-
rada, rux plastina manfiy ishorada zaryadlanib qolishini aniqlaydi. 
Bu plastinalarni bir-biriga o‘tkazgich orqali ulansa elektr toki o‘tishini 
kuzatadi.
Shunday qilib birinchi 
tok manbai ixtiro qilinadi.
Volta manba tokining kuchini oshirish uchun mis va rux 
plastinalarini doira shaklida qirqib, orasiga kislota shimdirilgan matoni 
qo‘yadi va ularni ustuncha shaklida taxlaydi. Bu manba «Volta ustuni» 
deb ataldi hamda elektr va magnit hodisalarini o‘rganishda katta rol 
o‘ynadi (90-rasm).
Volta ustunida zaryadlarning ajralishi kimyoviy reaksiyalar natijasida 
bo‘ladi (batafsil yuqori sinflarda o‘rganiladi). Kimyoviy reaksiyalarga 
asoslangan tok manbalarini