Keleshekti kóriwshi

4.Mavzu Sıpattı basqarıwdıń teoriyalıq tiykarları
Bilimlendiriw sıpatın basqarıw
Mámleket óz siyasatın bilimlendiriw sisteması arqalı júrgiziletuǵınlıǵı sebepli, bilimlendiriw sisteması hám onı basqarıwdıń huqıqıy nızamlıqların, mámleketlik tálim standartlarin, ekonomikalıq - siyasiy hám aǵartıwshılıq tiykarların islep shıqtı. Bul óz gezeginde pedagogikalıq joqarı oqıw orınlarına, muǵallimler qánigeligin jetilistiriw institutlarına hám mekteplerde isleytuǵın pedagog kadrlardan bir qansha wazıypalardı júkledi.
Ózbekstannıń ulıwma bilimlendiriw mektebi - bul úzliksiz bilimlendiriw sistemasındaǵı tiykarǵı bólim bolıp, ol Ózbekstan territoriyasında jasawshı barlıq balalarǵa óz waqtında orta ulıwma bilim alıwǵa, hár bir balanıń qızıǵıwına hám qábiletine qaray jámiyetlik talaplardı esapqa alǵan halda bilim alıwdı dawam ettiriw imkanın beriwshi mámleketlik, jámiyetlik mákemesi bolıp esaplanadı.
Ulıwma orta bilimlendiriw mekteplerinde beriletuǵın bilimniń mazmunı - oqıw rejeleri, oqıw baǵdarlamaları hám sabaqlıqlar menen belgilenedi.
Hámmemizge belgili, jámiyet tiykarǵı 3 tarawdı-ekonomikalıq, jámiyetlik-siyasiy hám ruwxıy-aǵartıwshılıq tarawların óz ishine aladı. Sonlıqtan da basqarıwdıń da tiykarǵı 3 túri belgili:
Ekonomikalıq basqarıw - bul jámiyetlik turmıs tárizin qáliplestiredi. Házirgi waqıtta Respublikamızdıń máteriallıq-texnikalıq bazasın bekkemlew ushın hámme tarawlarda qayta qurıw hám qayta ońlaw, islep shıǵarıw hám jarıslarda aldınǵı orınlardı iyelew ekonomikaliq basqarıwdıń aldında turǵan maqseti bolıp tabıladı.
Jámiyetlik-siyasiy basqarıw - bul adamlardıń túrli jámáátleri (kollektiv, topar, brigada, milletler) arasındaǵı qatnasıqlardı hám usı jámáát aǵzalarınıń arasındaǵı qatnasıqlardı basqarıw bolıp tabıladı.
Jámiyetlik siyasiy basqarıwdıń aldına qoyılǵan maqseti - bul jámiyetimizdiń olarǵa jat bolǵan illetlerden qorǵaw, xalqımızdıń baxıtlı turmıs keshiriwi hám watanımızǵa, milletimizge sadıq shaxslardı tárbiyalaw bolıp tabıladı.
Ruwxıy-aǵartıwshılıq basqarıw - bul jámiyetlik-siyasiy basqarıwdıń ajıralmas bir bólegi bolıp, ol ulıwma orta bilimlendiriw mektepleri, mektepke shekemgi tárbiya, orta arnawlı hám joqarı bilim beriw orınları, kórkem-óner, mádeniyat, ilim, ádebiyat tarawların basqarıwdı óz ishine aladı.
Jámiyetlik basqarıw sisteması belgili dárejeni basqarıw wazıypalarına tiykarlanıp ámelge asırıladı. Basqarıwdıń wazıypalarna:
1. Jobalastırıw
2. Shólkemlestiriw
3. Muwapıqlastırıw
4. Tekseriw qadaǵalaw
5. Esap- kitap hám juwmaqlaw kiredi.
1. Jobalastırıw - basqarıwshı tarawdı rawajlandırıw maqsetinde hám usı maqsetke erisiw qurallarin, jolların, belgili jumıs jobasin dúziw degendi ańlatadı.
2. Shólkemlestiriw - bul óndiris tarawınıń dúzilisin hám basqarıw usılın tańlap alıw, qáliplestiriw, mákemeniń dúzilisi, qurılısı ortasındaǵı qatnasıqlardı hám olardıń óz-ara háreketlerin belgileydi.
3. Muwapıqlastırıw - bul mákemeniń túrli ámeliyatları ortasında belgili isti jobalastırıw hám tapsırmalardan shetke shıǵıp ketiwine jol qoymaw islerine qaratıladı.
4. Tekseriw qadaǵalaw - bul óndiris barısınan, islep shıǵarıwdaǵı hár tárepleme jobaǵa qánshelli dárejede muwapıqlılıǵın baqlap, tekserip turıwdan ibarat.
5. Esap kitap - bul jobanı yamasa onı iske asırıwdıń belgili bir basqıshlardı qalay iske asırıp atırǵanlıǵına juwmaq jasaw degendi ańlatadı.
Pedagogikalıq sistemanı basqarıw basshılıq etiwdiń tiykarǵı derekleri:
1. Ózbekstan Respublikasi Oliy Majlis hám Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Joqarǵı Keńesi sessiyalarında qabıl etilgen nızam ( Konstituciya).
2. Bilimlendiriw tarawındaǵı tálim-tárbiya kontsepciyası.
3.Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan Respublikalarınıń Bilimlendiriw haqqındaǵı nızamları.
4. Mámleketlik tálim standartları.
5. Basqarıw haqqındaǵı ilimiy jetiskenlikler.
6. Mektep islerin shólkemlestiriwdiń ámeliyatı.
7. Xalıq bilimlendiriwdiń basqarıwdaǵı aldınǵı is tájiriybeler.
Ózbekstan Respublikasi óz ǵárezsizligine eriskenine mine bıyıl 30 jıl boladı. Usı jıllar aralıǵında mámleketimizde bir qansha ózgerisler, jańalıqlar, ata-babalarımız neshshe jıllar arman etip kelgen jańa dáwir baslandı. Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan Respublikalarınıń xalıq bilimlendiriw sisteması dúzildi. Sovet zamanınan qalǵan mektepler milliy mekteplerge aylandırılıp, olarǵa tálim-tárbiya jumısları házirgi dáwir talaplarına ılayıq jańasha shólkemlestirilip milliy mazmun menen bayıtılmaqta. Jámiyetimizde bilimlendiriw jumısları barǵan sayın ulıwma xalıqlıq ádiwli iske aylanbaqta. Sonlıqtan bilimlendiriw sistemasın mámleketlik basqarıwdı jámiyetlik basqarıw menen muwapıqlastırıp júrgiziw tábiyǵıy jaǵday. Endigiden bılay bilimlendiriw mekemelerin basqarıwǵa keń jámiyetshilik ata-analar, mákán-keńes, awıl puxaraları jıyındıları belsene qatnastırıladı.
Bilimlendiriw sistemasın mámleketlik basqarıwdıń qatar funkciyaları kem-kemnen ózin-ózi basqarıw, jámiyetlik basqarıw organlarınıń funkciyalarına aylana baslaydı. Nátiyjede bilimlendiriw sistemasın basqarıw, tálim-tárbiya orınlarına basshılıq etiw, mámleketlik - jámiyetlik xarakterge iye boladı.
Bilimlendiriw tarawındaǵı basqarıw metodları - bul pedagog kadrlardı, oqıwshılardı, talabalardı, texnikalıq xızmetkerlerdi basqarıwda qural xızmetin atqaradı. Házirgi waqıtta bilimlendiriw tarawında tómendegi metodları qollanıladı:
1. Basqarıwdıń hákimshilik-shólkemlestiriw metodı.
2. Basqarıwdıń social-psixologiyalıq metodı.
3. Basqarıwdıń tikkeley kórsetpe beriw metodı.
4. Basqarıwdıń huqıqıy metodı.
5. Basqarıwdıń xoshametlewden paydalanıw metodı.
6. Kadrlardıń ruwxıy dóretpesin rawajlandırıw metodı.
7. Basqarıwda baqlaw metodı.
8. Basqarıwda gúrriń metodı.
9. Basqarıwda mektep hújjetlerin tártiplestiriw metodı.
Basqarıwdıń hákimshilik-shólkemlestiriwshilik metodı - basqarıw bólimlerine óz-ara tıǵız baylanısta bolıwın hám basqarılatuǵın mákemelerge kórsetpeler beriw arqalı óz tásirin tiygizip otıradı. Basqarıw bólimleri tárepinen ámelge asırılatuǵın basqarıw aktleri 2 túrge bólinedi: normativ aktler hám jeke aktler. Normativ aktlerde anıq bir shaxs bolmaydı, olar ulıwma qaǵıydalar bolıp, uzaq waqıtqa mólsherlengen boladi. Basqarıwdıń jeke aktleri belgili bir sub`ektlerge arnalǵan boladı.
Basqarıwdıń jámiyetlik-psixologiyalıq metodı - bul mektep jámáátine tásir etiw usıllarının biri bolıp, ol kollektivte psixologiyalıq atmosferanı hám hár bir shaxstıń psixologiyalıq xarakterin úyreniwge tiykarlanǵan. Basqarıwdıń jámiyetlik - psixologiyalıq metodınıń 2 túri bar. Bul: a) hár bir xızmetkerge kollektiv arqalı tásir kórsetiw, b) hár bir xızmetker menen jeke tárizde jumıs alıp barıw. Bul metod basshı adamnıń kúndelikli jumıs procesinde kollektiv penen islesiwde áhmiyetli is quralı bolıp tabıladı.
Basqarıwdıń huqıqıy metodı - mámleketimiz tárepinen shıǵarılǵan huqıqıy nızamlıqlarǵa tiykarlanıp jumıs alıp barıw bolıp tabıladı. Huqıqıy nızamlıqlarǵa túrli nızamlıqlar, kórsetpeler, instruktiv-metodikalıq kórsetpeler, mámleketlik ólshemler, buyrıqlar, qararlar h.t.b. kiredi.
Basqarıwdiń tikkeley kórsetpe beriw metodı - bul kóbinese sub`ektlerge buyrıq, kórsetpe hám tapsırmalar beriw arqalı alıp barıladı. Basqarıwdıń bul metodı mekteptiń tálim-tárbiya procesinde joqarı basqarıw buwınları hám mektep direktorı tárepinen shıǵarılǵan buyrıqlar, pedagogikalıq keńestiń qararlarınıń ushın mektep muǵallimleriniń jeke juwapkershiligin támiyinleydi.
Basqarıwda xoshametlewden paydalanıw metodı - bul mektep pedagog kadrların hám texnik xızmetkerlerin xoshametlew arqalı jumıstıń sapasın asırıwda úlken áhmiyetke iye. Xoshametlew túrlerine: aqshalay sıylıq, maqtaw qaǵazları hám bilim kategoriyasın kótermelew kiredi.
Pedagog kadrlardıń ruwxıy dóretpesin rawajlandırıw metodı - bul mektep jámááti muǵallimlerin jámáátin basqarıwda olardıń hár birine sıyasıy, ilimiy, metodikalıq hám ulıwma pedagogikalıq bilimlerin, sonday-aq olarǵa ekonomikalıq bilimler berip barıw úlken áhmiyetke iye. Házirgi waqıtta pedagog kadrlardıń bilim dárejeleri qanshelli dárejede rawajlanǵan bolsa, jumıs nátiyjeleri de sonshelli joqarı boladı.
Dóretiwshilik, izleniwshiliktiń negizi-muǵallimshilik kásibine miyrim qoyıw, onı qádirlew, pedagogikalıq miynettiń ózinen, onıń nátiyjelerinen qanaatlanıw degendi bildiredi.
Basqarıwda baqlaw metodı - bul pedagogikalıq processti yamasa basqa da jumıslardı baqlaw arqalı olardıń mazmunı hám maqsetin úyrenip, tálim-tárbiya procesin hár tárepleme rawajlandırıp hám shólkemlestirip barıwdan ibarat.
Basqarıwda gúrriń metodı - bul mekteptiń ishki basqarıw sistemasında gúrriń metodı muǵallim, tárbiyashı, dógerek basshısı hám oqıwshılardıń belgili bir pedagogikalıq processti yamasa waqıyaǵa bolǵan qatnasıqların anıqlaw ushın qollanıladı.
Basqarıwda mektep hújjetlerin tártiplestiriw metodı - bul mekteptiń ishki basqarıw sistemasında pedagogikalıq processti, onıń ayırım táreplerin hám faktlerdi tekseriwde mektep hújjetlerin tereń úyrenip, onı hár tárepleme talıqlaw máselelerine ayrıqsha itibar beriw házirgi dáwirdiń áhmiyetli talaplarınıń biri bolıp tabıladı, sebebi bul hújjetlerde mekteptiń hám muǵallimler jámáátiniń jas áwladtı tárbiyalawda olarǵa tereń bilim beriw hám oqıtıw qararlarınıń ámeldegi jumıs barısı kórinip turadı.
Mekteptiń tiykarǵı hújjetlerine: oqıw sabaqlarınıń rejesi, mektep isin rejelestiriwdiń hámme túrleri, úzliksiz bilimlendiriwdiń tiykarı bolǵan orta ulıwma bilimlendiriwge tiyisli esabatlar, tálim-tárbiya islerine tiyisli esabatlar, klasstan hám mektepten islerge tiyisli bolǵan nızamlıqlar, instruktiv - metodikalıq kórsetpeler, usıllar tiykarǵı islengen mekteptiń túrli hújjetleri (buyrıq hám keńes qararları)baǵdarlama hám rejeler, oqıwshılar hám oqıtıwshılardıń jeke hújjetleri, klass jurnalları, oqıwshı kúndeligi, mekteptiń buyrıq hám keńestiń buyrıq dápterleri (papkaları) mektep smetası hám túrli huqıqıy hújjetler usılar tiykarında islegen statistikalıq esabatlar, mektep pasportı, inventarlar dápteri h.t.b.
Joqarıda aytıp ótilgenlerdiń hámmesi mekteptiń basqarıwdiń pútin bir usıllar sisteması, tálim-tárbiya procesinde muǵallimler jámáátin hám mektep texnikalıq xızmetkerleriniń jumıs nátiyjeliligin asırıwda tiykarǵi qural bolıp tabıladı. Sebebi, bilimlendiriw tarawın rawajlandırmay turıp, biz basqa tarawlar haqqında sóz ete almaymız.
Bilimlendiriw sıpatı keń mánili túsinik bolıp, onı támiyinlew bir qatar faktorlarǵa baylanıslı. Usı túsinik mazmunı menen tereńirek tanısıw ushın sırt el hám mámleketimiz alımlarınıń usı atama haqqındaǵı qaraslar, olardıń mazmunı, ulıwma hám parıqlı táreplerin úyrenemiz.
Akademik A.Novikov pikirinshe “Tálim sıpatı degende - normal talaplar sociallıq hám shaxs mútájliklerine mas keletuǵın bilimlendiriw nátiyjesi dárejesin kórsetiwshi kórsekishler sisteması túsiniledi” (6).
Demek alımnıń pikirinshe-bilimlendiriw sıpatı komponentleri normal talaplar, sociallıq hám jeke mútájlikten ibarat. Onı bahalaw ushın bolsa usı komponentler dárejesin sáwlelendiriwshi kórsetkishler sistemasın anıqlaw zárúr.
A.M.Katsdıń pikirinshe “Bilimlendiriw sıpatı shaxs, jámiyet hám mámlekettiń belgilengen talapların qanaatlandırıw dárejesin sáwlelendiriwshi bilimlendiriw elementleri jıyındısı” esaplanadı (7).
V.N.Malkovanıń pikirinshe “Bilimlendiriw sıpatı oqıtıwshınıń bar bolǵan sociallıq sharayatlarǵa maslasıwın sáwlelendiriwshi múnásabetler sisteması” degen kóz-qarastı bildiredi (8).
Joqarıdaǵı pikirler hám qaraslardı ulıwmalastıratuǵın bolsaq, bilimlendiriw sıpatında shaxs, jámiyet hámde mámleket mápleri birligin támiynlew áhmiyetli tárepi esaplanadı. Bilimlendiriw sıpatı hám oǵan tásir etiwshi faktorlar tuwrısında sóz etilgen qaraslarda qanday kórsetkishler bilimlendiriw sıpatın bahalawshı tiykarǵı kórsetkishler esaplanıwı, olar tásirin bahalaw tiykarları hámde bilimlendiriw sıpatın bahalawǵa jantasıwda qanday principlerge tiykarlaw zárúrligi tuwrısında anıq juwmaqqa kelmegenligin kóriw múmkin. Mámleketimiz bilimlendiriw sisteması ózine tán bolıp, bizde oqıtıwdı shólkemlestiriw basqa mámleket ámeliyatın tuwrıdan-tuwrı qollap bolmaydı. Bul jaǵday bolsa mámleketimizde bilimlendiriw sıpatın támiyinlew hám onı bahalaw sistemasına ózine tán jantasıw zárúrligin talap etedi.
Belgili, oqıtıw nátiyjesi bolǵan ónim, yaǵnıy jas kadrlar tutınıwshısı oqıtıw xızmetlerinen paydalanıwshılar bazarı esaplanǵan yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar. Dúnya hám mámleketimiz oqıtıw xızmetleri bazarı jaǵdayı analizinde tek ǵana bilimlendiriw sıpatı emes, bálkim bilimlendiriw xızmetlerin shólkemlestiriw, tutınıwshı talapların esapqa alıw hám olardı bahalawǵa tiyisli jantasıwlar hám túrlishe qaraslar hámde derekler bar ekenligin kóriw múmkin. Jámiyet turmısınıń rawajlanıw dárejesi tezlesiwi bolsa bilimlendiriw xızmetleri ónimge bolǵan talap hám usınısta sáykes emeslikler kelip shıǵiwına sebep bolmaqta.
Mámleketimizde bilimlendiriw sıpatı hám bazar talapları ortasında júzege kelip atırǵan sáykes emeslikler sebebin tómendegilerde kóriw múmkin:
-Bilimlendiriw xızmetlerin shólkemlestiriwde bazar talaplarınan artta qalıwı;
-Bilimlendiriw xızmetleri túrlerin tutınıwshı menen óz-ara bayalanıspaǵanlıǵı;
-Bilimlendiriw mákemeleri hám tutınıwshılar ortasındaǵı korporativ sheriklik máselelerine jeterli itibar berilmewi;
-Bilimlendiriw mákemeleriniń óz-ara innovacion korporativ sherikligi nátiyjeligi pásligi hám esabatlar ushın shólkemlestiriliwi.
Pikirimizshe, bilimlendiriw sıpatına baha beriwde oǵan tásir etetuǵın faktorlardı bilimlendiriw sistemasında qatnasıwshı subiektler boyınsha toparlap úyreniw zárúr. Bunda bilimlendiriw sisteması subiektleri boyınsha bilimlendiriw sıpatına tásir etiwshi faktorlardı tómendegishe toparlap alıw maqsetke muwapıq:

• 
  Bilimlendiriw siyasatın islep shıǵıwshı organǵa baylanıslı faktorlar;
  
• 
  Bilimlendiriw mákemelerine baylanıslı faktorlar;
  
• 
  Bilimlendiriw alıwshıǵa baylanıslı faktorlar;
  
• 
  Tutınıwshılarǵa baylanıslı faktorlar;
  
• 
  Bilimlendiriw mákemesi hám tutınıwshılar innovacion korporativ sherikligine baylanıslı faktorlar.
  

Atap ótilgen hár bir toparda bilimlendiriw sıpatına tuwrıdan-tuwrı tásir etetuǵın faktorlar bar bolıp, olar bilimlendiriw sıpatınıń unamlı yamasa unamsız tárepke ózgeriwine tásir etedi. Sonıń ushın hár bir topar faktordı bilimlendiriw sıpatına tásirin óz aldına úyreniw maqsetke muwapıq. Sol sebepli biz bul maqala sheńberinde bilimlendiriw subiektleri ushın ulıwma mápdarlıqtı támiyinlew kóz-qarasınan ámelge asırılıwı áhmiyetli esaplanǵan “bilimlendiriw mákemesi hám tutınıwshılar innovacion korporativ sheriklikke baylanıslı faktorlar” tuwrısında hám olardı shólkemlestiriwshilik, huqıqıy hám metodologiyalıq tárepten rawajlandırıwǵa tiyisli óz qaraslarımızdı bayan etemiz.
Mámleketimizde sociallıq siyasatta áhmiyetli orın tutıwı múnasábeti, mámleket bilimlendiriw siyasatın jaratıwshı hám onıń nátiyjesinen tuwrıdan-tuwrı mápdar esaplanadı. Mámlekettiń joqarı bilimlendiriw nátiyjesinen tuwrıdan-tuwrı mápdarlıǵı pitkeriwshi kadrlardıń mámleket funkciya hám de wazıypaların orınlawshı shaxstı jumıs beriwshi ekenliginde belgili boladı. Tuwrıdan-tuwrı mápdarlıǵı bolsa shaxstıń oqıtıw nátiyjesinde alǵan bilimlerdi jámiyet turmısındaǵı social ekonomikalıq hám siyasıy tarawlarda paydalanıw nátiyjesinde shańaraq, jámiyet tınıshlıǵı, parawanlıǵı hám keleshegi jolında ámelge asırılıp atırǵan xızmeti nátiyjesinde sáwlelenedi.
Sol sebeplide mámleketimizde hár jılı byudjet qarjılarınıń 60% i social tarawǵa ajratılıp atır. Byudjet qarjıların bilimlendiriw tarawına baǵdarlaw barısında mámleketimiz siyasatı dúnya jámiyeti tárepinen atap ótilmekte. “Inccad xalq-aralıq biznes mektebiniń 2012 jılǵı “Innovaciyalardıń global indeksi” konferenciyasında aytılıwınsha Ózbekstan dúnyanıń 141 mámleketindegi innovacion rawajlanıw kompleks tárizinde analiz qılınǵan. Analizdiń tiykarǵı quram bólimlerinen biri insan kapitalın rawajlandırıw dárejesi bolıp, usı kórsetkish boyınsha biziń mámleketimiz 35-orındı iyelegen. Bilimlendiriw sistemasın rawajlandırıw dárejesi boyınsha bolsa Ózbekstan usıǵan itibar berińler dúnyanıń 141 mámleketi arasında ekinshi orındı bánt etkenligi pikirimizdiń dálili (9).
Mámleketimizde bilimlendiriw tarawın rawajlandırıw boyınsha ámelge asırılıp atırǵan shara-ilajlardı qollap-quwatlaw maqsetinde 2015 jılda bilimlendiriwge sarplanǵan qarjılar jalpı ishki ónimniń 12%in quraydı (10). Bunnan tısqarı mámleket bilimlendiriwdi huqıqıy, shólkemlestiriwshilik hám metodologiyalıq bazaları máselelerin rawajlandırıw, bilimlendiriw sistemasına innovacion formaların engiziw hámde oqıtıwdı shólkemlestiriw hám sıpat táreplerin xalq-aralıq normalar talaplarına maslastırıw boyınsha is-ilajlardı ámelge asırılmaqta.
Mámleket bilimlendiriw xızmetleriniń nátiyjesinen tuwrıdan-tuwrı mápdar tárep sıpatında óz wazıypaların ámelge asırıp kelmekte. Biraq bilimlendiriw sıpatı hám nátiyjesinen mápdar táreplerdiń basqa qatnasıwshılarınıń bilimlendiriw sıpatın asırıwdı támiyinlewdegi qatnası jeterli emes. Sonıń ushın bilimlendiriw mákemeleri reytingin anıqlaw boyınsha kriteriyalardan biri sıpatında tutınıwshılardan ótkerilip atırǵan sorawlar nátiyjelerine kóre ayırım jónelisler hám joqarı bilimlendiriw mákemelerinde tayarlanıp atırǵan kadrlar sıpatı páseyiwi baqlanǵanlıǵına guwa bolıw múmkin.
Deming, Djuran hám Isikava ideyaların basqıshpa-basqısh ámelge asırıw menen tábiyiy resurslarǵa eń kambaǵal bolǵan, urıstan qıyınshılıq penen shıqqan Yaponiya dúnyanıń eń bay mámleketlerinen birine aylandı. Bul dáwirde amerikalıq alım A.Feygenbuam tárepinen ulıwma sıpat qadaǵalawı (TQC) kontsepciyası jaratılǵan. TQC koncepciyasın Yaponiyada qollaw ǵalabalasıp ketken. Bul dáwirge kelip, hújjetlestirilgen sıpat sisteması payda bolǵan hám onda tek ǵana sıpat xızmeti qániygeleriniń, bálki sıpat tarawı ushın pútkil adminstrativliktiń juwapkershiligi hám de wákillikli ornatılǵan. TQC koncepciyasın qollaw hám rawajlandırıw AQSH hám Evropada da ámelge asırıla baslaǵan. Sonnan soń Britaniya standartı BS 7750 payda bolıp, ol tiykarǵı sıpat sistemasın sertifikatlaw máselesi qoyılǵan. Bul ónimdi sertifikatlaw, onıń sıpatın asıwına hám de ónimge bolǵan isenimdi asırǵan.
Ótken ásirdiń 70 jıllarınıń aqırı hám 80 jıllardıń baslarında ulıwma sıpat qadaǵalawınan ulıwma sıpat menejmenti (TQM) ne ótile baslanǵan. Bul ISO 9000 (1987 jıl) standartınıń payda bolıwı menen baslanǵan. Bul hújjet onıń metodologiyalıq tiykarın belgileydi. Eger TQC – bul ornatılǵan talaplardı orınlaw maqsetinde sıpattı basqarıw hám qadaǵalawdı talap qılǵan bolsa, TQM – bul jáne maqsetler hám talaplardı basqarıwdı da óz ishine aladı.
Sıpattıń úshligi: «Sıpat úshligi» principi D.Djuran tárepinen jaratılǵan bolıp ol sıpat qadaǵalawınan sıpattı basqarıwǵa ótiwdi tiykarlap bergen: «Sıpattı basqarıw úsh process járdeminde ámelge asırıladı: rejelestiriw, qadaǵalaw. jaqsılaw».

1. 
   Djurannıń sıpat úshligi:
   

• 
  Sıpattı rejelestiriw:
  
• 
  sıpat tarawında maqsetlerdi belgilew;
  
• 
  óz tutınıwshılardı anıqlań;
  
• 
  óz tutınıwshılardı zárúrligin anıqlań;
  
• 
  talaplarǵa mas halda ónimdi islep shıǵıń;
  
• 
  ónimdi islep shıǵıw ushın kerekli processlerdi islep shıǵıń.
  

2. Sıpat qadaǵalawı: processler nátiyjelerin bahalań; olardı talap etiletuǵın parametrler menen salıstırıń; eger de parıq bar bolsa, ilájlar kóriń.
3. Sıpattı jaqsılaw: hár jılǵı jaqsılawdı qollap-quwatlaw ushın talap etiletuǵın infrasistemanı jaratıń;
ózińiz jaqsılaytuǵın nárseńizdi anıqlań;
jaqsılaw boyınsha hár bir joybar ushın jámáát jaratıń;
jámáátti resurslar menen támiyinleń, insanlardı tayarlań, motivaciya sistemasın jaratıń.
D.Djurannıń pikirinshe, sıpat tosınarlı xarakterge iye bolmaslıǵı, bálki ol rejelestiriliwi lazım.
TQM quramına: sıpattı támiyinlew, sıpattı ulıwmalıq qadaǵalawı (sıpattı basqarıw), sıpat siyasatı, sıpattı rejelestiriw hám sıpattı asırıw elementlerin aladı.
Sıpat sisteması: rejelestiriw, basqarıw, támiyinlew hám jaqsılawdan ibarat. Sıpattı rejelestiriw sıpatqa qoyılatuǵın maqset hám talaplardı anıqlaw hámde sıpat sisteması elementlerine qollaw xızmeti esaplanadı.
Sıpattı támiyinlew – sıpat sisteması sheńberindegi bárshe rejelestirilgen hám sistemalı ámelge asırılıp atırǵan xızmet túrlerin óz ishine aladı. Bularǵa obiekt (ónim, process yáki xızmet) usınıwshı talabın qanaatlandırıwına jeterlishe isenimdi tastıyıqlaw hám payda qılıw zárúrliginen kelip shıǵatuǵın xızmet túrleri kiredi.
Sıpattı jaqsılaw – bul nátiyjelilik hám jetiskenlilikti asırıw maqsetinde shólkemlerde ámelge asırılıp atırǵan ilajlardı hám shólkem hámde usınıwshı paydası ushın qılınıp atırǵan keshelerdi óz ishine aladı.
“Ulıwma sıpattı basqarıw” koncepciyasın engiziwde tiykarǵı mashqalalar tiykarınan personaldı basqarıw tarawında júz beredi. Sıpattı rawajlandırıw menen shuǵıllanǵan hár qanday shólkem minimum tómendegi tórt tosıqqa ushıraydı:
1.Personal (xızmetker) diń jańalıqlarǵa qarsılıq qılıwı.
2.Túrli buwın (dárejeler)daǵı menejerlerdiń óz-ara baylanıslarında shólkem xızmeti nátiyjeliligin sheklengen dárejedegi túsinikleri.
3. Sıpattı rawajlandırıwǵa bolǵan jandasıw bir mártelik is-ilájlarǵa yáki náwbettegi jańa moda kompaniyası bolıp qalıwı múmkin.
4. Sıpattı rawajlandırıwda tiykarǵı pátti basqarıwǵa emes, bálki statistikalıq is-ilájlarǵa beriw.
Sıpattı asırıw procesin engiziw kópshilik jaǵdaylarda korporativ mádeniyattı túpten ózgertiriwdi talap etedi.
(Total Quality management) principleri xalıqara standartlastırıw shólkemi (ISO)niń sıpat menejmenti talaplarına mas keledi. Sol sebepli ISO standartınıń 9001-2001 talapların itibarǵa alıw menen JBMniń sıpat menejmenti sistemasınıń tiykarı bolıp tómendegiler esaplanadı:
-usınıwshıǵa baǵdar alıw;
-maqsetti belgilew hám oǵan erisiwde adminstrativliktiń jetekshi róli;
-JBM wazıypasın sheshiwde oqıw procesi bárshe qatnasıwshılarınıń qamtıp alınǵanlıǵın;
- JBM xızmetiniń bárshe túrlerin shólkemlestiriwge processli jandasıw;
Onı basqarıwǵa sistemalı jandasıw;
- bilimlendiriw sıpatın turaqlı jaqsılap barıw.
ISO ni dúzilisinde tiykarǵı maqset – xalıqara kólemdegi zat almasıwında hám óz-ara járdemdi jeńillestiriw ushın dúnya kóleminde standartlastırıwdı rawajlandırıwǵa kómeklesiw hámde aqlıy, ilimiy, texnikalıq hám ekonomikalıq xızmetler tarawında birge islesiwdi rawajlandırıw bolıp tabıladı. Házirgi kúnge kelip Xalıqara standartlastırıw shólkeminiń quramı júzlegen mámlekettiń wákillerinen ibarat bolıp Ózbekstan Respublikası Mámleketinde Ǵárezsizlik sharapatı menen ISO nıń teń huqıqlı aǵzalarınan biri bolıp esaplanadı.
JBMlar pedagog kadrları. Mámleket joqarı bilimlendiriw sistemasında 23,4 mıń professor-oqıtıwshılar jámááti isleydi, olardan:
- professorlar, ilim doktorları – 6,5%
- docentler, ilim kandidatlar — 30,1%.
Xoshametlew hám jumıslar nátiyjelerine juwapkerlikti kúsheyttiriw maqsetinde JBMlar oqıtıwshıları xızmeti reytingin anıqlaw tártipleri ámelde engizilgen.
Basqa mámleketlerdiń shólkemlestirilgen jetekshi joqarı oqıw orınları bólimleri qatarında Xalıqara Vestminstr universiteti, G.Plexanov atındaǵı Rossiya Akademiyası bólimi, M.Lomonosov atındaǵı Moskva mámleketlik universiteti bólimi, Tashkentte Gubkin atındaǵı Rossiya neft hám gaz institutı filialı ashılǵan, Samarqand Mámleketlik universitetinde Boloniya (Italiya) universiteti menen birgelikte magistratura ashılǵan. Yaponiya, Gollandiya hám Ispaniya menen birgelikte kadrlar tayarlaw boyınsha shárt-sharayatlar jaratıw boyınsha jumıslar alıp barılmaqta.
Joqarı bilimlendiriw sistemasın sıpat tamiynatı kórsetkishleri tómendegilerden ibarat:
Professor-oqıtıwshılar quramı sıpatı-ilimiy dárejeliligi, tanıqlıǵı;
Universitettiń ilimiy-izertlew baǵdarlaması;
JBMnıń máteriallıq-texnikalıq bazası jaǵdayı;
Oqıw baǵdarlaması sıpatı;
Studentler sıpatı;
Bilim sıpatı;
Pitkeriwshilerge bolǵan miynet bazarındaǵı talap;
Pitkeriwshilerdiń erisken jetiskenlikleri.
Házirgi waqıtta bilimlendiriwdiń sıpatı oqıw ornı hám mámleket joqarı mektebiniń básekileslik dárejesin belgilewshi zárúr túsiniklerden biri bolıp tabıladı. Belgili joqarı oqıw ornında bilimlendiriwdiń sıpatı búyırtpashıǵa usınıs etiliwshi oqıtıw xızmetleri jıynaǵın da óz ishine aladı.
Bilimlendiriwdiń sıpatı basqarılatuǵın process bolıwı lazım. JBM úsh subiekt – oqıtıw procesi buyırtpashıları: bilim alıwshı shaxs, tájiriybeli kadrlarǵa zárúrlik islep shıǵarıw hám oqıtıw procesiniń kepillewshisi sanalǵan mámleketke oqıtıw xızmetlerin kórsetedi.
Bilimlendiriw sıpatı nátiyjeliliginiń bárshe kórsetkishleri jeti tiykarǵi bólim (taraw)ge ajıratıladı:
Bilimlendiriw baǵdarlaması;
Erisilgen jetiskenlik;
Oqıw hám sabaq ótiw;
Talabalarǵa járdem;
Principler hám qádiriyatlar;
Resurslar;
Basqarıw, adminstraciya hám sıpattı támiyinlew.
Juwmaqlap sonı aytıw múmkin, Joqarı bilimlendiriw tarawındaǵı sıpat, onıń tómendegi funkciyaları hám xızmet túrlerin qamtıp alıwshı kóp ólshemli koncepciya esaplanadı: oqıw hám akademiyalıq programmalar, ilimiy izertleniwler hám stipendiyalar, kadrlar menen támiyinlew, oqıwshılar, imarat, máteriallıq-texnikalıq baza, jámiyet páráwanlıǵı jolındaǵı isler sıpatı mashqalasın sheshiwde oǵan tásir etiwshi faktorlardıń pútkil jıynaǵan olar óz-ara baylanıslıǵı hám óz-ara háreketinde basqarıw lazım, yaǵnıy sistemalı jandasıwdan paydalanıw kerek.