«Келишилди» «Тасдиқлайман Қўнғирот ХҚО касаба уюшма қўмитаси раиси Қўнғирот ХҚО бошлиғи

11. ҲУШСИЗЛИКДА, ИССИҚЛИК ВА ҚУЁШ НУРИДАН ЖАРОҲАТЛАНИШДА ЁРДАМ КЎРСАТИШ
Беҳушлик — бутўсатдан, миядан қоннинг кетиб қолиши сабабли қисқа вақтга (бир неча сониядан бир неча дақиқагача) ҳушни йўқотишдир. Одатда, беҳуш бўлишдан олдин бош айланади, кўз-олди қоронғулашади, қулоғи шанғиллайди, айрим ҳолларда кўнгил айнаиди ва қайт этади. Беҳушлик қаттиқ қўрқув, кучли оғриқ, қон кетиши, тананинг ётган ҳолатдан тика ҳолатга кескин ўтиши натижасида содир бўлиши мумкин.
Беҳушликда жабрланувчи қаттиқ терлайди, қўл-оёқлари музлайди, пульси тез-тез уради ва унинг овози секин чиқади, нафас олиши сиртқи бўлади, тери қатламлари оқаради.
Ёрдам кўрсатганда жабрланувчини боши танасидан пастроқ турадиган қилиб чалқанча ётқизиш, нафас олишда сиқувчи кийимининг тугмаларини ечиш, тоза ҳаво келишини таъминлаш, юзига совуқ сув сепиш, нашатир спиртига ҳўлланган пахтани ҳидлатиш, юзига шапатилаб уриш лозим. Беҳуш ҳолатдаги жабрланувчи қайт қилиши мумкин, шунинг учунунинг бошини ёнтомонга буриб қўйиш керак. Унинг бошига муз ва ҳўлланган латта қўйиш керак эмас. Жабрланувчи ҳушидан кетишидан олдинги ҳолатида унга совуқ сув ёки иссиқ чойбериш лозим.
Иссиқлик ва қуёш нуридан жароҳатланиш организмнинг қаттиқ исиб кетиши ва бунинг оқибатида мияга қон қуйилиши сабабли содир бўлади. Бу организмдаги иссиқлик баланси бузилиб, ташқаридан келадиган иссиқлик ва организмда ҳосил бўладиган иссиқликнинг чиқиши қандайдир сабабларга кўра қийинлашганда юз беради. Атроф-муҳитнинг кўтарилган ҳарорати, унинг ўтанамлиги, сув ўтказмайдиган (резиналаштирилган, брезент) кийимлар организмга иссиқликни салбий таъсир этишига сабаб бўлади. Оғир жисмоний иш, мастлик, кам ухлашлик, сув ичиш ва овқатланиш режимининг бузилиши ҳам иссиқликни таъсирида организмнинг қизиб кетишига сабаб бўлади.
Иссиқлик таъсирида жароҳатланганда одамнинг аҳволи ёмонлашади, ўзи бўшашади, кучли қизиш сезилади, тери қизаради, кучли тер чиқиши (тер томчи-томчи бўлиб оқади), юракнинг уриши тезлашади, нафас сиқади, пульси тезлашади, чакада оғирлик сезилади, бош айланади, бош оғрийди, кўнгил айнийди, гоҳида қайт этиши мумкин. Тананинг ҳарорати 38 — 40°С гача кўтарилади. Пульснинг тезлиги бир дақиқада 100 — 120 уришгача етади.
Иссиқ уриши иссиқликни организмда ўта тўпланиши (тананингҳарорати 41-42^о,С ва ундан юқори) ҳусусиятига эга бўлиб, инсоннинг онги хиралашади ва ҳатто ҳушидан кетиши мумкин, турли гуруҳ мушакларининг увишиб қолиши, нафас олиш ва қон айланишининг бузилиши рўй беради. Галлюцинациялар, алаҳсираш пайдо бўлиши мумкин. Тери қуриб ва қизиб кетади, тил ҳам қуруқ бўлиб, пульси ипсимон ва нотекис уради.
Агар иссиқ урганда ўз вақтида ёрдам кўрсатилмаса, одам ўлиб қолиши мумкин. Нафас олиш ва қон айланиш тизимларининг бузилиши ўлимга олиб келиши мумкин.
Офтобуриши одам бошига ҳеч нарса киймай узоқ вақт давомида бевосита қуёш нурлари остида бўлганида содирб ўлади. Офтоб уришининг аломатлари худи иссиқ уриши аломатлари билан бир хил бўлади.
Иссиқ ёки офтоб урганида қуйидагича ёрдам кўрсатилади: жабрланувчини зудлик билан салқин жойга олиб ўтиш; бошини тагига букланган кийимдан ясалган ястиқчани қўйиб чалқанча ётқизиш; кийимларини тугмасини ечиб бўшатиш ёки кийимларини ечиш; боши ва кўкрагини совуқ сув билан хўллаш; бошига (пешонаси, бошини тепаси, гарданига) ҳамда қон томирлар кўп ўтган жойлари: бутига, ўмров суяги остига, қўлтиғининг тагига, ватизза остига совуқ сувга ҳўлланган латта ёки муз қўйиш лозим.
Агар одам ҳушини йўқотмаган бўлса, унга аччиқ совуқ чой ёки совуқ тузли сув ичириш керак. Жабрланувчининг нафас олиши қийинлашган бўлса ва пульси аниқланмаса, реанимацион чора-тадбирларнинг барчасини; сунъий нафас олдириш ва юракка ташқи массаж ўтказишни бажариш керак.


5-мавзу.Очиқ сув ҳавзалари, дарё ва каналларда чўмилиш ва иш жойларда спиртли ичимликлар истеъмол қилиш оқибатида ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган бахтсиз ҳодисаларни келтириб чиқаришнинг омилларини олдини олиш бўйича тушунтириш ишлари олиб бориш.
Сувдан чиқариб олиш. Чўкаётган одамнинг қутқаришда асосий қоида — ўйлаб, хотиржам ва эҳтиёткорлик билан ҳаракат қилишдан иборат.
Агар чўкаётган одамнинг қутқариш тўғрисидаги чақириғи эшитилган бўлса, унинг ҳолатидан бохабар бўлинганлиги ва унга ёрдам кўрсатилиши ҳақида, албатта, жавоб қайтарилиши лозим. Бу чўкаётган одамнинг руҳини кўтаради ва унга куч бағишлайди.
Агар мумкин бўлса, чўкаётган ёки сузиб чарчаган одамга уни қирғоққа, қайиққа тортиб олиш учун лангарчўп ёки кийимининг учини узатиши ёки қўл остидаги қандайдир сузадиган жисм ёки махсус қутқарувчи мосламаларни ташлаши керак. Қутқарувчи жисмни шундай ташлаш керакки, у чўкаётган одамга урилиб кетмаслиги лозим. Агар бундай жисмлар бўлмаса ёки улардан фойдаланганда ҳам чўкаётган одамни қутқариб бўлмаса, унда қутқариш учун унга ёрдамга сузиб бориш керак.
Ёрдам кўрсатувчи шахс ўзи нафақат яхши сузиш ва шўнғишни билиши, балки жабрланувчини ташиш усулларини ва унинг осилиб олишидан ўзини бўшатишни билиши керак.
Оммавий бахтсиз ҳодисаларда ҳар бир чўкаётган одамга алоҳида ёрдам кўрсатишга ҳаракат қилиш керак. Сузиб туриб бирданига бир нечта одамга ёрдам кўрсатиб бўлмайди.
Ёрдам кўрсатиш учун тез сувга сакраш керак бўлса, кийимни ва пойафзални ечиб олиш керак. Сувнинг туби ва чуқурлиги номаълум бўлган жойларда сувга калла ташлаб шўнғиб бўлмайди. Сувга сакраш жойини шундай танлаш керакки, оқимнинг тезлигидан фойдаланиб ҳодиса рўй берган жойга тезроқ етиб бориш мумкин бўлсин.
Сувнинг ҳарорати паст бўлганда ёки сузаётган одам чарчаганида унинг болдир, сон мушакларида ёки бармоқларида томир тортишиб қолиши мумкин. Болдир мушакларида томир тортишганда чалқанча сузиб томир тортишиб қолган оёқни олдинга чўзиш ва унинг бармоқларини ўзига қаратиб тортиш тавсия этилади. Сон мушакларида томир тортишганда оёқни тизада куч билан букиш ёрдам беради, бунда оёқнинг тагини қўл билан соннинг ички томонига босиб туриш керак. Қўл бармоқлари ивишганда қўлни муштум қилган ҳолда сувдан чиқариб қаттиқ силкитиш керак.
Сузиб чарчаган одамга қуйидагича ёрдам кўрсатиш мумкин. Ёрдам кўрсатувчи одам чарчаган одамнинг олдинга чўзган қўлларининг билаклари тагига ўз елкаларини тутиши ва «брасс» усули билан сузиб уни ўзи билан олиб кетиши лозим (8-расм, а, б). Агар сузиб чарчаган одам ёрдам кўрсатувчи одам билан бир маромда оёғи билан суза олса, уни олиб чиқиш янада осонроқ бўлади. Сузиб чарчаган одамнинг қўллари ёрдам кўрсатаётган одамнинг елкаларидан сирпаниб тушиб кетмаслигини кузатиб туриш керак.

8-расм. Сузишдан чарчаган одамга ёрдам кўрсатиш:

а — чалқанча сузиб қутқариш; б — олдига олиб қутқариш
Чўкаётган одамга орқасидан туриб ёрдам кўрсатиш керак, чунки умидсизлик ва қўрқув чўкаётган одамга куч беради ва у ёрдам бераётган одамга ёпишиб олиб уни ҳам чўктириши мумкин.
Агар чўкаётган одам ёрдам бераётган одамни барии бир ушлаб олган бўлса, чуқур нафас олган холда сувнинг тагига шўнғиш керак. Бунда чўкаётган одам сувнинг устида қолиш учун ёрдам бераётган одамни қўйиб юборади.
Чўкаётган одам ушлаб олишидан қутулишнинг бир нечта усуллари мавжуд:
агар чўкаётган одам ёрдам бераётган одамнинг олд томонидан танасидан ёки бўйнидан ушлаб олган бўлса, бир қўл билан унинг белидан ушлаб туриб, бошқа қўлнинг кафти билан чўкаётганнинг даҳанига тиралиш, бурнини қисишва куч билан даҳанига итариш керак. Жуда бўлмаганда ёрдам кўрсатувчи шахс чўкаётган одамнин гқорнидан пасига тиззаси билан тиралиши ва ундан куч билан итарилиши лозим (9-расм);
9-расм. Чўкаётган одам олд томондан ушлаб олганида қутилиш
агар чўкаётган одам ёрдам берувчи бўйнининг орқа томонидан ушлаб олган бўлса, бир қўл билан чўкаётган одамнинг билагидан ушлаб олиш, иккинчи қўл билан эса шу қўлнинг тирсагидан итариб, чўкаётган одамнинг қўлини кескин ўзининг боши устидан ўтказиб юбориш ва қўлни бўшатмай туриб уни ўзига орқаси билан ўгириш ҳамда уни қирғоққа қараб судраш лозим (10-расм);
10-расм. Чўкаётган одам орқа томондан ушлаб олганида қутулиш
агар чўкаётган одам ёрдам берувчининг билакларидан ушлаб олган бўлса, қўлларни муштум қилиб куч билан ташқарига чиқиб кетишга ҳаракат қилиш керак ва шу билан бир вақтда оёқларни қоринга тортиб чўкаётган одамнинг кўксигатиралиш ва ундан итарилиш керак (11-расм);
11-расм. Чўкаётган одам қўл билакларидан ушлаб олганида қутилиш
агар чўкаётган одам ёрдам берувчининг оёқларидан ушлаб олган бўлса, ундан ўзини бўшатиш учун бир қўл билан бошини ўзига босиб туриб, иккинчи қўлда унинг даҳанидан ушлаб ўзига тескари қилиб буриш керак (12-расм).

12-расм. Чўкаётган одам оёқлардан ушлаб олганида қутулиш

Агар чўкаётган одам сув остига кириб кетган бўлса, унинг кетидан шўнғиш керак. Уни дарҳол топиб бўлмаса, бир неча марта параллел шўнғиш керак.
Агар чўкаётган одамнинг орқа томонидан сузиб келиш мумкин бўлмаса, унда энг яхшиси ундан би рнеча метр берида шўнғиб, унинг ён томонидан сузиб келиш кераква бир қўл билан унинг тиззасидан итариб, иккинчи қўл билан бошқа оёғидан ушлаш, силтаб ўзига тескари қаратиб олиш ва қирғоққа олиб чиқиш керак (13-расм).
13-расм. Чўкаётган одамни ўзига орқасини қилиб
Агар жабрланувчи сувнинг остида тепага қараб ётган бўлса, ёрдам берувчи одам шўнғиб унинг боши томонидан сузиб бориши керак, агар жабрланувчи пастга қараб ётган бўлса — унинг ёнига оёқ томонидан сузиб бориши керак. Иккала ҳолатда ҳам ёрдам берувчи одам жабрланувчини қўлтиғини тагидан ушлаб олиб, кўтариши ва сувнинг тубидан куч билан итарилиб чўккан одам билан сувнинг устига чиқиб олиши ва қирғоққа қараб сузиши керак.
Чўкаётган одамни бир неча усулда қирғоққа олиб чиқиш мумкин:
Бошидан ушлаб (14-расм). Бунинг учун ёрдам бераётган одам чўкаётган одамни чалқанча ҳолатга ўтказиши уни шу ҳолатда ушлаб туриб, юзини кафти билан (кафти билан қулоқларини беркитиб, ката бармоқлари билан лунжидан, кичкина бармоқлари билан эса паст жағидан) ушлаши ва сувнинг устидан ушлаб қирғоққа томонолиб бориши керак. Ёрдам бераётган одамнинг ўзи ҳам чалқанча сузиши лозим;
14-расм. Чўкаётган одамни бошидан ушлаб қутқариш
Қўлида нушлаб (15-расм). Бунинг учун ёрдам бераётган одам чўкаётган одамнинг орқасидан сузиб келиши, унинг тирсакларини орқасига ўтказиши ва уни ўзининг бағрига босиб эркин усулда сузиб қирғоққа олиб бориши керак;
15-расм. Чўкаётган одамни қўлидан ушлаб қутқариш
Қўл остидан ушлаб (16-расм). Бунинг учун ёрдам бераётган одам чўкаётган одамнинг орқасидан сузиб келиши, ўзининг ўнг (чап) қўлини тезлик билан унинг ўнг (чап) қўли остига ўтказиб олиши, чўкаётган одамнинг иккинчи қўлини тирсагидан тепароғидан ушлаши уни ўзининг бағрига босиб ёнбошлаб сузиб қирғоққа олиб бориши керак.
16-расм. Чўкаётган одамни қўлини остидан ушлаб қутқариш
а — кўкраги устидан;
б — орқа томонидан
Ҳушидан кетган одамни қирғоққа олиб чиқиш учун ёрдам бераётган одам ёнбошлаб сузиши ва жабрланувчини сочидан ёки ёқасидан тортиши керак.
Чўкаётган одамни ҳар қандай усуллар билан қирғоққа олиб чиқишда унинг оғзи ва бурни сувдан тепада бўлиши керак.
Чўкаётган одамни қайиқ ёрдамида қутқариш. Чўкаётган одамни қутқариш учун махсус буюмларсиз қайиқда сузиб борилганда, ўзи билан лангар, чўп, ёғоч ва ҳ. Олиб бориш, агар чўкаётган ҳушини йўқотмаган бўлса уни чўкаётган одамга узатиш керак. Агар қайиқда одам бита ўзи бўлса, буҳолда у сувга сакрамагани маъқул, чунки бошқара олмайдиган қайиқни сув оқими олиб кетиши мумкин. Қайикни чўкаётган одамнинг олдига фақат ёнтарафи билан эмас, балки олдёки орқа учи билан олиб бориш керак. Чўкаётган одамни қайиққа ё олд ё орқа учидан олиш керак, чунки уни қайиқнинг ён томонидан олинадиган бўлса қайиқ ағдарилиб кетиши мумкин. Агар қайиқдаги ёрдам кўрсатувчи иккинчи одам, чўкаётган одамни қайиқдан туриб сувдан ушлаб кетиши мумкин бўлса, чўкаётган одамни қайиққа олмаса ҳам бўлади.