Keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd

Shamollar, bo'ronlar va uyurma bo'ronlar. Shamollar tabiatning 
oddiy hodisasi sifatida qaraladi. Ammo ular kuchayganda tabiatning 
haqiqiy ofatiga aylanadi va bu ofat minglab odamlarning umriga zomin 
bo'lishi, uylarning tomini va hattoki, o'zini ham yakson qilishi, 
avtomobillarni ag'darib tashlashi, dengizlardagi kemalarni cho'ktirib 
yuborishi, ba'zi hollarda kuchli tayfunlar butun shaharlarni vayron qilishi 
va keltirib chiqaradigan vayronaliklari bilan zilziladan qolishmaydigan 
tabiiy ofatlar sirasiga kiradi. Ular katta kuchdagi siklon sifatida tabiatning 
asosiy harakatlantiruvchi kuchi sifatida katta maydondagi antisiklonlar 
tevaragida vujudga keladi. 
Shamollarning tezligi bo'ronlar davrida nihoyatda katta tezlikni 
hattoki, tovush tezligidan ham oshib ketishi mumkin (tovush tezligi 
havoda 331,8 m/s==1194 km/soatni tashkil qiladi). Ma'lumki bo'ronlar 
okeanlar va dengizlar bo'ylarida joylashgan mintaqalar va mamlakatlarga 
katta zarar yetkazadi. 
21-jadval 
al 
lar 
Tezlig
i 
Shamo
l tavsifi 
Ta'sir darajasi 
m/s 
km/ 
soat 
0 
0 
0 
0 
Shamol 
butunlay 
sezilmaydi. 
Trubalardan chiqayotgan tutun 
vertikal ko'tarilmoqda 
1. 
0,9 
3,24 
Tinch 
Trubadan chiqayotgan tutun qisman 
bir tomonga og'adi 

---

305 
2 
2,4 
8,64 Yengil 
shabad
a 
Odam yuziga yengil shabada seziladi. 
Daraxtlar barglarida shitirlash 
eshitiladi. 
3 
4,4 
15,84 
Kuchsi
z 
shamol 
Daraxtlarning novdalari va barglari 
tinmay harakat qila boshlaydi, 
Osilgan bayroqlar hilpiraydi 
4 
6,7 
24,12 O'rtach
a 
kuchda
gi 
Daraxtlarning ingichka novdalari va 
shoxlari harakatga keladi. Shamol 
yerdagi xas-xashaklarni ko'tarib 
to'zg'itadi 
5 
9,3 
33,48 Kucha
y-gan 
shamol 
Ingichkaroq daraxtlarning tanalari 
egila boshlaydi. Dengizlarda kichik 
to'lqinlar paydo bo'ladi va suv 
yuzida ko'piklar hosil bo'ladi 
6 
12,3 
43,3 Kuchli 
shamol 
Daraxtlarning yo'g'onroq shoxlari 
ham tebrana boshlaydi. Telefon 
simlari guvillab ovoz chiqaradi. 
Dengizlarda to'lqinlar kattalashadi 
7 
13,5 
55,8 Juda 
kuchli 
shamol 
Daraxtlarning tanalari harakatlana 
boshlaydi. Odamlarning shamolga 
qarshi yurishi qiyinlashadi. 
Dengizlarcfe ko'pikli to'lqinlar paydo 
bo'ladi
8 
18,9 
68,4 O'ta 
kuchli 
shamol 
Daraxtlarning shoxlari sina 
boshlaydi. Shamolga qarshi yurish 
juda qiyinlashadi. Dengizlarda 
to'lqinlar balandlshadi va 
uzunlashadi 
9 
22,6 
79,4 
Bo'ron 
Binolarning tomlari va ba'zi joylari 
yemiriladi. Daraxtlar egilib sinishi 
boshlanadi. Dengiz kuchli 
to'lqinlanadi. To'lqinlar to’ntarila 
boshlaydi 
10 
26,4 
95 
Kuchli 
bo'ron 
Binolarning ko'pchiligi anchagina 
zararlanadi. Daraxtlar sinadi yoki 
ildizi bilan yulinib chiqadi. Dengiz 
to'lqinlari juda kattalashib ketadi. 
11 30,5 
109,8 Juda 
kuchli 
bo'ron 
Binolarga jiddiy zarar yetadi. 
Uvlarning tomlari uchib ketadi. 
To'lqinlar shunchalar kattaki o'rtacha 
hajmdagi kemalar ko'rinmay ketadi 
12 
34,8 
122,2
8 
Dovul Hamma narsaga katta zarar 
yetkazadi. Yog'och uylarni batomom 
buzadi voki ularni uchirib ketadi 
13 
39,2 
144,6 
Kuchli 
dovul 
Hamma narsaga kuchli zarar 
yetkazadi
14 
43,8 
157,6
8 
Juda 
kuchli 
dovul 
Yo'lida uchragan Jiamma narsani 
buzib yuboradi

---

306 
15, 
16, 
17 
48,6
3
0,6 
undan 
ortiq 
74,9
2,6 
210,9
6 
unda
n 
ortiq 
O'ta
kuchli 
dovul 
Yo'lida uchragan hamma narsani 
buzib yuboradi 
Shamollar kuchi 1806-yilda Angliyalik admiral Bofort tomonidan 
taklif qilingan 12 balli shkala bo'yicha belgilanar edi. 1946-yilda 12 nchi 
bal uchun bo'ronning oltita bo'limi kiritildi va bu shkalaga Xromov va 
Momontovlar tomonidan metr birliklarida aniqlik kiritildi va bu Butun 
dunyo obi-havo xizmati tashkilotlari tomonidan qabul qilindi. 
Hozir shu shkaladan foydalaniladi va u 20-jadvalda berilgan.
Dovullar yetkazgan zararlarni aniqlash injenerlik hisoblarida bu 
shkala talabiga javob bermaydi. Atlantika okeanida tezligi 245,5 km/soatni 
tashkil qiladigan dovullar tez-tez bo'lib turadi. Bundan katta tezlikdagilari, 
ya'ni 402 km/soat va hattoki 644 km/soatga yetgan dovullar uchragan. 
Uyurma harakat hosil qiluvchi bo'ronlarning tezligi tovush tezligidan 
oshib 1200 km/soatni tashkil qilgani ma'lum.
Uyurma dovullar (bular siklonlar deb ataladi, tropik va ichki 
siklonlarga bo'linadi). bu havoda konussimon aylanma harakat hosil qilib, 
bu aylanma harakat shimoliy rayonlarda soat strelkasiga teskari va janubiy 
rayonlarda soat strelkasi bo'yicha bo'ladi. Tropik bo'lmagan kengliklarda 
paydo bo'lgan va rivojlanayotgan siklonning kengligi boshlanishida 
taxminan ming kilometrlar atrofida bo'lsa, rivojlangandan keyin uning 
o'rtalarida bir necha ming kilometrni tashkil qiladi va shamol tezligi 6-8 
ballni tashkil qiladi. Shamol tezliklari o'ta kuchli bo'ronlardan quturgan 
bo'ronlargacha bo'lishi mumkin. Tropik siklonlar tropik mintaqalarda 
vujudga kelib, uning o'rtacha kengligi bir necha yuz kilometrni va 
balandligi 6-15 km ni tashkil qilishi mumkin. 
Siklonning markazida havo bosimi nihoyatda past kuchsiz shamol 
va past suzib yurgan bulutlardan tashkil topadi. Bu qalin bulutlar bilan 
o'ralgan bo'ladi va bu o'ram quturgan bo'ron tezligida aylanma harakat 
qiladi. Atlantika okeanida hosil bo'ladigan tropik siklonlar «quturgan 
bo'ronlar» (uragan) va Tinch okeanidagilari «to'fonlar» (tayfunlar) deb 
yuritiladi. 
Dovul—shamolning kuchi 12 ballga yetadi. Uning tezligi 32 m/sek 
dan ortiq bo'ladi. U o'z yo'lida uchragan hamma narsani yemirib buzib 
yuboradigan kuchga ega. Dovul kuchini bir necha termoyadro qurolining 
portlash 
kuchiga 
tenglashtirish 
mumkin. 
AQSh gidrometeorologiya xizmatining 1900-1950-yillardagi statistika 

---

307 
ma'lumotlarida ko'rsatilishicha, quturgan bo'ron kinetic energiyasi 
markazidan 160 km radius bo'yicha 151—188 Mt yadro zaryadining 
portlash 
quwatiga 
teng 
bo'lgan. 
Xalq 
xo'jaligi 
binolari 
va qurilishlariga dovullarning ta'siri zilzilalar ta'siridan kam emas. Bunda 
shuni ham aytib o'tish kerakki, yer silkinishi 10 yilda bir marta bo'lishi 
mumkin. Quturgan bo'ronlar yiliga bir necha marta bo'ladi. Shuning uchun 
qutirgan 
bo'ronlar 
tabiatning 
eng 
kattaj 
quvvatli kuchi sifatida tan olinadi.