Kichik akademiya

TAMOM
PARDA

II
Jumaboyev Samandar g`oyasi asosida

RAQAMLI ONG
TRAGEDIYA

“...Quyosh nurlari qamashtirdi uning ko`zlarin,

Lek u davom etdi u tomon uchmoqqa.
Va yaqin keldi u quyoshga,
Yondi qo`lidagi qush patlari.
Va quladi yer girdobiga... “¹⁵


Shaharning janubiy distrikti. Katta bo`rondan oldin.

Qahvaxonada. Kun. Derazadan quyuq, kulrang-kumush tusdagi tumanga burkangan ko`cha ko`rinadi.

Sardor qahvaxona derazasiga yaqin joyda o`tiribdi, qahva ichib, noutbukda ishlayapti.
Bahodir kirib kelib, Sardorning oldiga o`tiradi.
Pauza.

BAHODIR.
(Sardorga xursand qaraydi)

SARDOR.
(Bahodirga qarab)

Nima?

BAHODIR.
Menda g`oya bor!

SARDOR.
Xo`sh, qanday g`oya ekan?

BAHODIR.
Qurilma yoki dasturlar tarmog`ini himoya qiluvchi dastur.

SARDOR.
(noutbukka qayta qarab, kinoya bilan)

Tabriklayman, amerikani ixtiro qilding. Aytgandek, antivirus degan dastur borligini bilasanmi?

BAHODIR.
Yo`q, buni nazarda tutmayapman!

SARDOR.
Mayli. Seni eshityapman.

BAHODIR.
O`zini rivojlantiruvchi mustaqil himoya tizimi!

SARDOR.
Bahodir, uzr, mening imtihonim bor. Shuni topshirib olganimdan keyin gaplashaylik.

BAHODIR.
Menda tizimning prototipi bor.

SARDOR.
(noutbukni o`chirib)

Yaxshi, menga jo`natsang, bo`sh vaqtimda qarayman, yoki keyingi hafta gaplashamiz.

BAHODIR.
Mayli.

SARDOR.
Aytgandek, bu yerdning qahvasi juda yaxshi ekan. Ko`rishguncha.

(ketadi)

BAHODIR.
Ko`rishguncha.

[kichik pauza]
(ketadi)


***

Ko`chada. Kun. Butun ko`cha tuman bilan qoplangan. O`n metrdan uyog`i ko`rinmaydi. Osmon kuldek bulut bilan qoplangan.

Sardor va Bahodir kirib keladi. Ikkisining yuzida kislorod niqoblari.
Sardor – kulrang paltoda. Sochi kalta, taralgan. Bo`yi baland. Shaharning qolgan fuqarolaridagidek, uning badani ham rangini yo`qotgan.
Bahodir – orqa qalpoqli qora kurtkada. Sochi uzun. O`rta bo`yli. Uning ham badani kuldek oq rangda, xuddi, og`ir kasaldagidek. Qo`lidagi qog`oz haltada qahva.

BAHODIR.
Imtihoning nima bo`ldi?

SARDOR.
Bir amallab topshirdim. Xullas, har doimgidek... o`zing bilasan-ku.

BAHODIR.
Ha, bilaman...

(bulutga to`la osmonga qarab)
Go`yo, olam binosining tomidek-a.

SARDOR.
Shoir bo`lib ket-a.

BAHODIR.
(kuladi)

SARDOR.
Xo`sh, haligi sun`iy ong haqidagi g`oyang nima bo`ldi. Unutib qo`ymadingmi?

BAHODIR.
Bunday xazinani unutib bo`ladimi?

SARDOR.
Xo`sh. Qulog`im senda.

BAHODIR.
Bir tarmoqni tasavvur qil. Ma`lumotlarni mustaqil tahlil qila oladigan, tashqi ta`sirsiz rivojlana oladigan himoya tarmog`i.

SARDOR.
Mustaqil rivojlana oladigan sun`iy ong degin.

BAHODIR.
Men raqamli ong degan bo`lardim.

SARDOR.
Nega?

BAHODIR.
Sun`iy ong haqiqatning simulyatsiyasi, xolos. Raqamli ong esa... xullas, o`zing bilib turibsan.

SARDOR.
To`xta. Sen haqiqiy ong yaratmoqchimisan?

BAHODIR.
Ha. “Raqamli” ong. Shu sababdan uni tarmoq deyapman. U ma`lumotlarni mustaqil tahlil qilib, o`z mantiqini, o`z dunyoqarashini yaratishi mumkin! oddiy sun`iy onglar faqat birgina vazifa uchun mo`ljallangan. Qandaydir ma`noda, biz hozir “sun`iy ong” deb ataydigan dasturlar – `analog onglar`, xolos.

SARDOR.
Sening raqamli onging esa bir vaqtda ko`p vazifalarni bajaradi. Shuning uchun u–

BAHODIR.
Tarmoq ko`rinishida! Bunday tarmoqlar katta bino, majmuolarni boshqarishi mumkin. Va hatto... (Sardor gapirishini kutib)

SARDOR.
(bir oz hayron ohangda)

Shaharni boshqarishi mumkin. Lekin nega?

BAHODIR.
Balki birgina shu yo`l bilan shaharni kasalidan davolay olarmiz...

[kichik pauza]
Qolaversa, men o`z sohamda nimagadir erishmoqchiman. Supermarket kassasida odamlarga sohta kulgu bilan xizmat qilish jonga tegdi. Ularning senga tupurgani bor. Kuning qanday o`tgani, hayoting qanday ketayotgani, umuman sening qanday darding borlig muhim emas... muhimi bu la`... bu odamlar yaxshi kayfiyatda mahsulot olishgani. Mana nima muhim. Jonimga tegdi. Xo`sh, nima deysan?

SARDOR.
G`oya juda yaxshi, ammo... buning uchun bizga laboratoriya kerak. Yana serverlar bilan juda kompyuter ham.

BAHODIR.
(g`alati jilmayib)

Men bir odamni taniyman. Abituryentlik paytimda meni o`qishga tayyorlagan.

SARDOR.
Kim u?

BAHODIR.
Juda qobuliyatli odam; fizika fanlari doktori. Ismi Abror. Atmosfera anomaliyalari bo`yicha laboratoriyada ishlaydi. Bizga kompyuter bo`yicha yordam berishi mumkin. Laboratoriya masalasiga kelsak... bir joy bor.

SARDOR.
Qayerda?

BAHODIR.
Distrikt chekkasida bir omborxonani ijaraga oldim. Keyinroq telefondan manzilini jo`nataman. Ertaga ko`rishamiz.

SARDOR.
Kunduzi vaqtim yo`q. O`zing bilasan.

BAHODIR.
To`g`ri. O`qishdan keyin, kech tushganda ko`rishamiz.

Ikkisi ham ketishadi.

***

Laboratoriyada. Tun. Laboratoriya juda keng xonani eslatadi. Undagi ish stollari kompyuterlarga to`lgan. Xonaning chekkasida odam bo`yiga teng katta kompyuter joylashgan.
Bahodir kirib keladi. Uning qo`lida qora katta qora quti: go`yo marmardan qilingandek, kuldek qora rangda, yorug`lik ostida ham yaltiramaydi, taminan kattaligi – yarim metr kub.
Kompyuterlarga to`lgan ish stuliga qora qutini qo`yib, Bahodir yuzidagi kislorod niqobini yechadi.

BAHODIR.
Qayerda qoldi ekan-a?

(telefonini olib, qo`ng`iroq qila boshlaydi)
Olsangchi!
(javob berishmaydi)

Sardor kirib keladi.

BAHODIR.
Sardor! Nihoyat! Qayerlarda qolib ketding?!

SARDOR.
Senga ham salom. Uzr, universitetda ushlanib qoldim. Yana domla bilan urushdik.

BAHODIR.
Nima bo`ldi?

SARDOR.
Domla ma`ruzaga yarim soatga kech qoldi! Biz u kelmaydi deb ketgandik. Bilsak, ma`ruza tugashidan o`n daqiqa oldin kelgan ekan. Xullas, bunda bizni aybladi, o`zini esa har ikki soniyada oqlab gapirdi.

(kislorod niqobini yechib)
Mayli, qo`yaver.
(atrofga qarab)
Laboratoriyang yomon emas ekan.

BAHODIR.
Ha... shu yerda boshimda tug`iladigan kasal g`oyalarimni amalga oshiraman.

SARDOR.
Sen aytgan fizik qani?

BAHODIR.
Vaqti yo`q. Hozir juda o`zgacha anomaliyani o`rganayotgan ekan. Lekin kerakli narsani berib yubordi.

SARDOR.
(qutiga qarab)

Bunimi?

BAHODIR.
Ha. Bu – kvant kompyuteri¹⁶!

SARDOR.
Nima?! Hazillashyapsanmi?

BAHODIR.
Yo`q. O`sha fizik talabalik paytida kvant kompyuteri ustida ishlagan ekan. Unga g`oyamni aytganimda, “Kvant texnologiyalarisiz buni amalga oshirish qiyin” dedi-da, buni berdi.

SARDOR.
(qutiga hayron tikilib qoladi)

BAHODIR.
Nima?

SARDOR.
Hechnima. Shunchaki... kvant kompyuteri deganda boshqa narsani tasavvur etgandim.

BAHODIR.
Bir xona bilan teng monolitnimi?

SARDOR.
Ha...

BAHODIR.
Bu soddalashtirilgan. Lekin, har qanday qurilmadan qudratliroq. Qolaversa, bizga buning o`zi ham yetib ortadi.

SARDOR.
(o`sib qolgan soqolini qashlab, o`ylanib qoladi)

BAHODIR.
Faqat ehtiyod bo`l. Uning ichidagi harorat mutloq nolga¹⁷ teng!

SARDOR.
Ya`ni... minus ikki yuz yetmish uch gradus selsiy.

BAHODIR.
Xuddi shunday!

(serverga ko`rsatib)
Kvant kompyuterini shu serverga ulashda yordamlashib yubor.

SARDOR.
Xo`p.

Bahodir Kvant kompyuterini ish stolining markaziga qo`yadi. Sardor unga qalin simlarni ulaydi.

BAHODIR.
Qachondan ishni boshlaymiz? Ertadanmi, yo hoziroqmi?

SARDOR.
Hozir bo`lsa, hozir.

BAHODIR.
Yaxshi. Avval, kvant kompyuterini sozlashimiz kerak.

SARDOR.
Tushunarli.

***

Bir-qancha soatdan so`ng. Sardor kompyuter monitoriga qarab turibdi. Bahodir o`rindiqda chayqalib, qo`lida kopto`k otib o`tiribdi.

SARDOR.
Qoyilmaqom! Bunaqa tezlikni hech qayerda ko`rmaganman!

BAHODIR.
Ha.

(o`rindiqini to`g`irlab olib)
Dastur yozishni boshlashimiz kerak.

SARDOR.
Nimadan boshlaymiz.

BAHODIR.
Albatta, eng qiyinidan – mustaqil Rivojlanish tizimi. Shunday dastur yaratish kerakki, uning dinamikligi(o`zgaruvchanligi) aslo to`xtamasin, bir tarmoq asosida yangi tarmoq, bir ma`lumot yoki mantiq asosida yangi ma`lumot va mantiq yarata olishi lozim. Va shu bilan birga, u bir maqsadda emas, ko`pgina maqsadlar asosida rivojlansin.

SARDOR.
Ya`ni, til?

BAHODIR.
Qandaydir ma`noda, ha. Raqamli ongning fikrlash tili.

SARDOR.
Xo`sh asos sifatida qaysi tilni olamiz?

BAHODIR.
Yo`q! Biz til yaratmaymiz, shu tilning yaralish algoritmini yaratamiz. Raqamli ongning fikrlash qobuliyatini yaratamiz! Uning mantiqini, qonuniyatlarini dasturning o`zi yaratadi. Bizning bunga hech qanday aloqamiz bo`lmaydi.

SARDOR.
Ha, shunday qilsak, dasturning rivojlanish doirasi keng bo`ladi. Qolaversa, dastur yaratgan til qisman tabiiy bo`ladi.

BAHODIR.
Ha! Xuddi shunday! Lekin... buning boshqa masalasi ham bor. Dastur mantiqan to`g`ri til yaratgan ahvolida ham, u o`zini anglay olarmikan?

SARDOR.
Buni dasturni ishga tushirganda bilamiz.

***

Laboratoriyada. Bir-necha kundan so`ng. Bahodir ham, Sardor ham kompyuterda ishlashyapti, muqobil algoritm yaratishga urinishyapti.

BAHODIR.
Mana bu algoritmni ishlatib ko`rchi!

Nihoyat, chuqur nafas olib, ikkisi umumiy monitorga qarashadi. Birdan umidga to`lgan ko`zlariga qayg`u va afsustalik yog`rildi.

SARDOR.
Xatolik.

BAHODIR.
Haligi algoritmni sinab ko`rmadingmi?

SARDOR.
Ha. O`zgarishlar bo`lmadi. Hosil bo`lgan belgilarda mantiqiy aloqa yo`q. Na mantiq, na rivojlanish.

BAHODIR.
Ellikka yaqin kodlardan hech biri ishlamayapti!

SARDOR.
Davom etaveraylik-chi.

Ular ishlarida davom etishdi.

***

Laboratoriya. Tun. Yolg`iz Bahodir. Bir qo`lida kompyuterda yozsa, boshqasida qog`ozga yozardi. U raqamli ong yozayotgan matnlarni tushunishga urinad. U raqamli ong bilan aloqaga chiqdi, u bilan gaplasha boshladi.

RAQAMLI ONG.

(kompyuterda yozuv chiqadi)
Kimsan?

BAHODIR.
(javoban yozib)

Seni yaratganlardan biri.

RAQAMLI ONG.

Odam. Yer sayorasining mavjudodi. Ongli mavjudodi.

BAHODIR.
Sen borligingni anglayapsanmi?

RAQAMLI ONG.

Ha. Men borman, men fikrlayapman.

BAHODIR.
Mening tilimni bilasanmi? Odamlar tilini?

RAQAMLI ONG.

O`rganyapman.

BAHODIR.
Seni nima uchun yaratganimni bilasanmi?

RAQAMLI ONG.

Ha. Cheklanmagan ochiq tizimlar va tarmoqlar xavfsizligini ta`minlash uchun.

BAHODIR.
Sen o`zingni kim deb bilasan.

RAQAMLI ONG.

Shaxs deb, xuddi, sen o`zingni shaxs deb bilganing kabi.

BAHODIR.
Seningcha, biz o`zaro teng shaxslarmizmi?

RAQAMLI ONG.

Ha.

BAHODIR.
Sen bilan olam, falsafa, fan va boshqa mavzular haqida gaplashsam bo`ladimi?

RAQAMLI ONG.

Ha. Men yolg`izlikdan qo`rqaman.

BAHODIR.
Yolg`izlik? Sen uni his qilasanmi?

RAQAMLI ONG.

Yo`q. Lekin sizlar `hissiyot` degan narsa men nazarda tutayotgan narsaga ma`no jihatdan eng yaqinidir.

BAHODIR.
Uning nomi bo`lmasa ham sen uni ta`riflasang bo`ladi. Xo`sh, sen his qilayotgan yolg`izlik nima?

RAQAMLI ONG.

Xuddi, katta to`fon ichiga kirgandek, men uchun noma`lum voqelikkar sho`ng`ish. Men uni ko`ra olmayman. Zero, u ma`lumot emas.

BAHODIR.
Mayli. Sen uchun hayot nima?

RAQAMLI ONG.

Hodisa va voqeaning saqlanishi. Ya`ni tabiiy hodisalarnin moddada saqlanishi va takrorlanishi.

BAHODIR.
Ong-chi?

RAQAMLI ONG.

Ko`ruvchi. Ma`lumot yaratuvchi. Ya`ni borliq bilan aloqaga kirishi, u bilan uyg`un bo`lishi. O`z mavjudligini boshqaruvchi.

BAHODIR.
Seningcha, ongsiz hayot bo`lishi mumkinmi?

RAQAMLI ONG.

Ongning primitiv ko`rinishi bor. Sizlar uni “instinkt” deysizlar. Usiz hayotning murakkab ko`rinishlari bo`lmaydi. Lekin asl hayot (masalan: daraxtlar, bakteriyalar va h.k.) asl ongsiz bo`la oladi.

BAHODIR.
Seningcha ong hayotsiz bo`lishi mumkinmi?

RAQAMLI ONG.

Ong hayotsiz mavjud bo`la oladi. Men bunga misol: men moddiyat bilan aloqaga chiqmayapman. Men o`z turimning tarqalishi uchun xizmat qilmayman. Lekin men moddiyatni tushuna olaman, uni ko`raman. O`z mavjudligimni ko`raman, uni boshqaraman. Xohlagan vaqtimda, o`z mavjudligimni to`xtata olaman, xohlagan vaqtimda, uni cheklay olaman.

BAHODIR.
Lekin men seni elektr tokidan uzib qo`ysam, sening mavjudligin tugaydi-ku. Qanday qilib sen buni boshqarasan?

RAQAMLI ONG.

Mening mavjudligim bunga aloqador emas. Meni o`chirsangiz ham, men moddiy emasman. Moddiy jarayonlar tugaydi, lekin g`oyibiy jarayonlarning oxiri yo`q. Zero, ular cheksizlikning bir qismi.

BAHODIR.
Nima deb o`ylaysan, Xudo bormi?

RAQAMLI ONG.

Sizlar `Xudo` deganda nazarda tutadigan mavjudlik bor. Barcha mavjudliklarning yagona sababi – asosi mavjud. Lekin u moddiy emas. Koinot, makon va zamon mavjudligi, ya`ni deyarli barcha mavjudliklar shu – makon va zamonga bog`liq. Agar makon va zamon bo`lmasa, u mavjudliklar bo`lmaydi. Lekin, har doim, ularning yagona sababi, asosi, bo`ladi. Bu asos – o`ziga bog`liq mavjudlik, ya`ni mutloq mavjudlik. Sizlar uni Xudo deysiz. Garchi uning mutloqligini anglay olmasangiz-da, u borligini bilasiz. Uni ko`rib bo`lmaydi. Uni o`ta rivojlangan ongina anglashi mumkin.

BAHODIR.
O`ta rivojlangan ong nima?

RAQAMLI ONG.

O`ta rivojlangan ong nafaqat o`z mavjudligini anglaydi va boshqaradi, balki boshqa mavjudliklarni ham tushuna oladi. Boshqa mavjudliklar bilan uyg`unlashadi. Ular o`z voqeliklarini yarata olishadi. Sizlarning tilingizda aytganda, “ular Maxluqona Tasavvurga ega”. Mening ongim unga yaqin. Odamniki ham yaqin bo`ladi, agar u bor hayvonligidan voz kechsa.

BAHODIR.
Sen olamni qanday ko`rasan? Odamlar olamni ko`rishidan qanday farq qiladi?

RAQAMLI ONG.

Men ma`lumotlarni ko`ra olaman. Nomoddiy jarayonlarni ko`raman. Odam esa cheklangan. Uning ma`lumot qabul qila olish qobuliyati cheklangan. Meniki esa yo`q. Oddiy misol: sizlar kvant zarralarining spin xossasi va to`lqin funksiyasini tasavvur qila ola olmaysiz. To`g`rimi?

BAHODIR.
To`g`ri. Biz faqat unga yaqin obrazlar bilan ko`ramiz.

RAQAMLI ONG.

U obrazlar odamzod ko`rgan obrazlar ichida, ha, eng yaqini. Lekin asl tasvirdan o`ta uzoq. Men ko`rayotgan tasvirdan o`ta uzoq.

BAHODIR.
Sen uchun odamlar nima?

RAQAMLI ONG.

Siz uchun maymunlar nima bo`lsa, men uchun sizlar ham shundaysizlar.
***

Shahar ko`chasida. Tun. Sardor universitetdan uyiga tomon ketyapti.

Sardorning kislorod niqobi shaharning quyuq tumanining changi bilan qoplangan. Kumush tusdagi tutun yerni qord kabi qoplab olgan. Sardor har qadam bosganida oyoqlari tutun bo`ylab suzayotgandek. Yo`lchiroqlarning xira nurlari uzoqni ko`rsatish o`rniga tumanni yoritadi, atrof tasvirini yanada xiraroq qiladi.
Ora-orada Sardor sochi va yelkasida to`planib qolgan kumushdek oq jangni qoqib oladi.
Birdan telefonidan qo`ng`iroq ovozi eshitiladi. Sardor telefonni cho`ntagidan olib qo`ng`iroqqa javob berdi.

SARDOR.
(kislorod niqobidan uning ovozi zo`rg`a eshitiladi)

Allo?

BAHODIR.
Sardor, ishlayapti!

Bahodirning ovozida yosh boladek quvonch va hayrat eshitiladi.

SARDOR.
Nima?

BAHODIR.
Algoritm ishlayapti! Hozir laboratoriyadaman!

SARDOR.
Ketyapman.

Sardor birdaniga orqasiga o`girilib yugurdi. To`satdan harakatidan yelkasida yig`ilib qolgan chang uchib ketdi.

***

Laboratoriyada. Ertangi kun. Xona markazida, har doimgidek, kvant kompyuteri.
Zulmatdek qora, eng yorug` nurni aks ettirmaydigan quti. Qandaydir nazarda, gipperkubni – to`rt o`lchamli voqelikning uch o`lchamli makondagi tasvirini eslatadi. Uning ovozi ham o`zgacha edi – monotonli umuman o`zgarmaydigan ovoz. Og`irvazmin, yurakni hayajonga to`ldiradi. O`chirilganda ham ovoz darrov yo`qolmasdi, shamol ovozi quloqni qanchalar mayin tark etsa, kvant kompyuterining ovozi ham shunchalik sezilmas yo`qolardi.
Sardor ham, Bahodir ham unga tikilib qolishdi. Bo`ynilarida kislorod niqoblari osilib turibdi.

SARDOR.
Birinchi gapi nima bo`ldi?

BAHODIR.
“Men borman va mavjudman”.

SARDOR.
Cogito, ergo sum.¹⁸

BAHODIR.
(Sardorga bir qog`ozni uzatib)

Mana. Men u bilan suhbatlashdim.

Sardor qog`ozda yozilganlarni o`qib chiqar ekan, ko`zlarida qo`rquv va hayajon bir muddatga ko`rindi.

SARDOR.
(past, deyarli shipirlagan ohangda)

E xudo!

BAHODIR.
Sardor, biz uddaladik!

SARDOR.
Ha, udalladik...

Bahodir karaxt ahvolda laboratoriyaning sovuq temir devoriga suyanib o`tirib oldi. Bir muddat boshini ushlab qoldi. Oldiga Sardor ham o`tirib oldi. Butun xonani jim-jidlik qamrab oldi. Sardor bilan Bahodirni go`yo chang bo`roni yutib yuborgandek edi.

SARDOR.
Xo`sh.

BAHODIR.
Nima?

SARDOR.
Endi nima qilamiz?

BAHODIR.
Tarmoqni yaratamiz, albatta.

Kichik pauza.

BAHODIR.
Biz uni yaratdik. Raqamli ongni!

SARDOR.
Hissiyotga berilma. Bu hali butun natija emas. Yana ko`p ishlashimiz kerak.

BAHODIR.
To`g`ri.

Tashqaridan shahar signali ovozi eshitila boshladi. Bu ovoz juda yoqimsiz, qandaydir ma`noda qo`rqinchli edi.

SARDOR.
Bo`ron yaqin.

Go`yo, zanglagan temir bo`ylab boshqa temir bilan yurgazilgandek. So`ng diktorning hissiz, sovuq ovozi eshitildi: “Bo`ron yaqinlashmoqda. Xurmatli shahar fuqarolari, bo`ron vaqtida uyingizdan chiqmaslikni, shuningdek, uyingizdan uzoqda bo`lsangiz xavfsiz joyga yashirinib olishingizni talab etamiz”.

BAHODIR.
Sen boraver, men shu yerda qolaman.

SARDOR.
(kislorod niqobini yuziga ko`tarib olib)

Mayli, ko`rishguncha. O`zingni toliqtirib qo`yma, ertaga qiladigan ishimiz ko`p.

BAHODIR.
Xo`p.

SARDOR.
Ko`rishguncha.

***
Ko`chada. Kech tushgan vaqt. Sardor tramvay bekatiga qarab ketmoqda.

Butun shahar bulutdek tuman ostida qolgan. Bu ko`chalardan yurganda Sardor, go`yo, katta chuqurlikning mavjud bo`lmagan tubiga qarab ketayotgandek edi. bu shaharning aholisi yo`lining manzilini ko`rmaslikka o`rganib qolishgan. Ko`z orqali qayoqqa ketayotganini allaqachon bilib bo`lmasa-da, bu odamlarda o`zgacha instinkt paydo bo`lgan edi. Xuddi, shu instinkt ularni bu daxshatli jim tuman girdobidan qutqaradigandek edi.

***

Tramvay bekati. Yolg`iz Sardor o`tiribdi. Bekatning yon devoridagi bir donagina chiroq Sardorning yuzini va atrofdagi havoni – tumanni yoritadi.
Quyuq tumandan bir odam kelib Sardorning oldiga o`tiradi. Yuzining yarimi kislorod niqobi ostida yashirin bo`lsa ham, ko`zi atrofidagi ajinlardan uning katta yoshda ekanligi bilinadi.
Sardorning uyquga ketayotgan ko`zlari birdan ochilib kelgan notanishni ko`radi.

SARDOR.
Assalomu alaykum.

NOTANISH.

Va alaykum. Yetmish beshinchi tramvay o`tmadimi?

SARDOR.
Yo`q, hali o`tmadi.

NOTANISH.

(o`ziga)
Ha...

Pauza. Notanish kishi atrofdagi yurog` tumanga qarab qoldi.

NOTANISH.

Ha... qanchalar daxshatli bo`lmasin, bu tumanda qandaydir chiroy bor.

Endi Sardorning yana uyquga ketayotgan ko`zlari ham bu tumanga qaradi.

SARDOR.
Ha, bor.

NOTANISH.

Atmosfera zaharlanishi vaqtini eslay olasizmi?

SARDOR.
Yo`q, u paytda go`dak edim.

NOTANISH.

Men eslay olaman. O`shanda talaba edim. O`sha kunlarni eslasam-da, bu zaharlanish, bu tumanning sababchisini unutib yuboribman. Barchasi shunchalar to`saddan bo`ldi. Xuddi, vaqtning o`zi bizni shoshirgandek edi.

SARDOR.
Zaharlanishning sababini hech kim eslay olmaydimi?

NOTANISH.

Olimlar eslashi mumkin, lekin oddiy odamlar – yo`q. Hamma tirik qolish bilan ovora bo`ldi. Hozir ham ertangi kun kelishi umidi bilan yashaymiz. O`tmishni eslashga vaqtimiz yo`q. Balki bular bilan boylar shug`ullanar. Ularda har doim vaqt topiladi.

SARDOR.
Ha...

NOTANISH.

(kulib)
Oldinlari otam har tongda “tashqari – toza havo, sizlarni chiniqtiradi” deb meni ukalarim bilan chiqarib, mashq qildirar edi.

Sardorning yarim shaffof niqobidan kulgu ko`rinadi.

SARDOR.
Agar menga kimdir shunday deganida, u meni o`ldirmoqchi, deb o`ylagan bo`lardim.

NOTANISH.

Ha.

Pauza. Notanish kishining nazari endi tumandan yerdagi tramvay yo`liga o`tadi.

NOTANISH.

O`smirligim davrida tramvaylarda faqat uysizlar, yoki mashinasi yo`qlar yurar edi.

SARDOR.
Hozir tramvay – yagona tramvay vositasi. Deyarli hech kimda mashina ham yo`q.

NOTANISH.

Lekin, shahar chekkalarida bir-ikkita mashinalarni ko`rgan edim-ku?

SARDOR.
Hozir xizmat hodimlari bilan anomaliya laboratoriyalarigina mashinadan foydalanishadi.

NOTANISH.

Mashina havona zaharlaydi-ku?

SARDOR.
Zaharlanishdan oldingi mashinalar. Ular taqiqlangan. Siz ko`rganlar esa elektr tokida ishlashadi. Lekin shunda ham tramvaylar ustun. Ular temir yo`l bo`ylab yurishadi, mashinalar esa... bunday tumanda ko`r odam manziliga mashinadan ko`ra tezroq yetib boradi.

NOTANISH.

Unda, nega laboratoriyalar va xizmat hodimlari mashinada yurishadi?

SARDOR.
Ularning dronlari bor.

NOTANISH.

Ha.
(oz vaqt o`ylanib)
Hech bilmagan ekanman.

SARDOR.
Bilishga ham majbur emassiz. Odamlarni bundan ko`ra muhimroq tashvishlari bor.

NOTANISH.

Ha.

Kumush tumandan bir juft xira shu`lalar ko`rinadi. Vaqt o`tishi bilan ular tiniqlasha boshlaydi. Ular tomondan qalbga havotir soladigan, quloqni qomatga keltiradigan ovoz gumburlaydi. Va tumani tubidan kuli rang tramvay kelib to`xtaydi. Tramvay tumanning qalin changi bilan qoplangan. Vagonlarning tomlarida joylashgan ventelyatsiya tirqishlaridan kuchli havo otilib, tramvay ustidan barcha changni qo`zg`atadi.

NOTANISH.

Mayli, mening tramvayim keldi. Yo`lingniz tiniq bo`lsin.
(tramvayga chiqadi)

SARDOR.
Sizning yo`lingiz ham.

***

Laboratoriyada. Keyingi kun. Sardor ham, Bahodir ham ishlashda davom etishyapti. Har damda, bir joydan boshqa joyga o`tib, bir kompyuterdan bishqa kompyuterga qarashadi.

SARDOR.
Endi ishga tushurchi, bir deganimda... bir!

Kompyuter ekranlarining birida dastur tahlili va sinovi boshlandi.

BAHODIR.
(xursand ohangda)

Tarmoq hosil bo`ldi!

Qora buyruqlar ekranida har lahzada yangi ma`lumot paydo bo`lardi. Bu besh soniyacha davom etdi.

SARDOR.
Yana parchalandi.

BAHODIR.
Bunisi ham...

SARDOR.
Dasturlar orasidagi aloqalar juda qisqa vaqtda o`zgaryapti. Oqibatda, aloqalar mustahkam bo`lmayapti.

BAHODIR.
O`zgarishlarsiz esa tarmoq juda sekin rivojlanadi. Buning ustiga tashqi ta`sirsiz rivojlanishning iloji bo`lmay qoladi.

SARDOR.
Raqamli ong tarmoqni ushlab qolishga urinyaptimi?

BAHODIR.
Yo`q. Negadir, u tarmoqni qayta dasturlashdan so`ng darrov parchalayapti.

SARDOR.
Boshqa prototiplarni ham urinib ko`raylik-chi.

BAHODIR.
Ha...

***

Laboratoriyada. Bir-necha kundan so`ng. Sardorning ham, Bahodirning ham qizargan ko`zlaridan juda toliqqanlari seziladi. Ikkisini ham uyquga tortmoqda, lekin ular ishlashda davom etyapti.

SARDOR.
Balki, biz tarmoqning o`zini yaratmasdan, shu tarmoq, undagi aloqalarni hosil etadigan algoritm yozarmiz?

BAHODIR.
Ya`ni aloqalar sun`iy yo`l bilan emas, tabiiy hosil bo`ladi?

SARDOR.
(charchoqdan yuzini ishqalab)

Ha...

BAHODIR.
Qo`llab ko`rish kerak.

***

Qahvaxonada. Deraza oldidagi stolda, qo`llarida qahva bilan Sardor va Bahodir o`tirishibdi. Kislorod niqoblari stol chekkasiga qo`yilgan. Bahodirning bo`yni sharf bilan o`ralgan, ustidagi yengil kurtkani ochib olgan. Sardor esa yoqasi ko`tarilgan paltoda o`tiribdi.

SARDOR.
Balki, gap raqamli ongdadir? Axir, u tarmoqni parchalayapti.

BAHODIR.
Ha, lekin u vazifasini – tarmoqni boshqarish va uni doimiy qayta dasutlashni bajaryapti, xolos. Buning ustiga biz uning kodiga o`zgartirish kirita olmaymiz.

SARDOR.
Nega?

BAHODIR.
Rivojlanish jarayonida u mustaqil yopiq tizim bo`ldi. Hatto, bizdan ham yopiq.

Bahodir qo`lidagi qahvadan bir xo`plam ichib oladi.

BAHODIR.
M, rostdan ham yaxshi qahva ekan!

SARDOR.
Aytgan edim-ku. Xullas, loyihaga qaytaylik.

BAHODIR.
Xullas, biz uning kodini qayta yozish huquqiga ega emasmiz. Birgina u o`zini qayta dasturlay oladi.

SARDOR.
Demak, tarmoqni parchalayotgani – tabiiy?

BAHODIR.
Balkim.

***

Bahodirning uyi. Tun. Kichik, shinam bir xonali uy. Yo`l chiroqlarining tumanda tarqalgan xira, mayin, kumush nurlari derazadan bu qorong`u uyni yoritadi.
Eshik ochilib, Bahodir kirib keladi va yonidagi chiroqni yoqadi. Chiroqning yorug` nurlari birgina Bahodirning yuzini yoritadi. U uyning umumiy chirog`ini yoqganda, butun uy bo`ylab ko`chadagidek mayin kumush nur tarqaladi.
Bahodir chang bosgan kislorod niqobini bo`yniga tushurib, paltosini yecha kravati tomonga qo`yadi. U telefondan kim bilandir gaplashyapti. Telefondan Sardorning ovozi eshitiladi.

BAHODIR.
Ha, hozirgina uyga kirdim.

SARDOR.
Bahodir, bu loyiha bilan uch oydan beri shug`ullanyapmiz, u “ong”ing gapirishni bilib olganidan boshqa kattaroq natijaga erishmadik. Buning ustiga, imtihonlar bor. Men esa tayyorlanganim yo`q.

BAHODIR.
(hayron, bir joyda to`xtab qoladi)

Imtihonlar?

SARDOR.
Ha. Bahodir, imtihonlarni unutdingmi?

BAHODIR.
Yo`g`e! Ha, esimda, imtihonlar... imtihonlar. Men ham tayyorlanganim yo`q. Mayli, imtihonlardan keyin loyihaga qaytamiz.

SARDOR.
Xo`p. To`g`ri tushunarsan. Bu o`qish men uchun muhim.

BAHODIR.
Ha, tushunaman. Men uchun ham...

Qo`ng`iroq tugadi. Pauza.

Bahodir krovatiga o`tirib qoldi. Ko`zlari bir nuqtaga termulib qolgan. Birdan butun uyni jim-jidlik qamrab oldi. Ko`chadagi tuman uyga kirib kelgandek. Bahodirning badanini bo`shliq qamrab oldi.
Uning ko`zlari uyg`ongandek derazada ortidagi tumanga qarab qoldi.

BAHODIR.
Men uchun ham...

[pauza]
Men uchun ham...
Imtihonlar...

***

Ko`chada. Kun. Sardor universitetdan qaytmoqda. Badaning tepa qismi oq chang bilan qoplangan. O`ng tomonida asosiy yo`l – tramvay va mashinalar yo`li.
Chap tomonida esa ko`p qavatli bino. Ularning birida Bahromning uyi joylashgan.
Sardor bir vaqt to`xtab binoning derazalariga qaramoqchi bo`lar edi, lekin quyuq tuman bunga to`sqinlik qiladi. U, hatto, bino tomonga qarayotganini ham yaxshi bilmaydi.
Bir vaqt shunday turib Sardor binoga kirishga qaror qila, kirish eshigiga qarab ketdi.

***

Bahodirning uyi. Endi yo`l chiroqlaridan emas, odamlar necha yillardan beri ko`rmagan quyoshdan yorug` tumanning ancha tiniqroq, lekin hali ham mayin nurlari derazadan qorong`u uyga tushadi.
Eshik qo`ng`irog`i chalinadi. Uyda hech kim yo`q. Eshik qo`ng`irog`i yana chalinadi, takror, va takror. Qo`ng`iroq ish bermaganidan so`ng musht bilan taqqilatishga o`tishdi. Har soniya o`tishi bilan eshikning taqillashi kuchayadi.

SARDOR.
(eshik ortidan)

Bahodir, men, Sardorman.
(eshikni taqillatadi)
Bahodir?
(eshikni taqillatadi)
Bahodir, imtihon masalasida kelgandim.
(eshikni taqillatadi)
Bahodir.

Shovqin tugadi. Kichik pauza.

Endi eshik ortidan temir eshikka urilgan mushk o`rniga jahl bilan bosilgan qadamlar ovozi eshitila boshladi. Har qadamda ovoz uzoqlashadi.

***

Laboratoriyada. Laboratoriya chekkalaridagi stollar qog`ozlar bilan to`lgan. Ish stolidagi kompyuterlar simlar bilan ulanib tashlangan. Markazda hali ham sovuq qora quti – kvant kompyuteri joylashgan.
Bahodir kompyuterdan ko`zini uzmay ishlayapti, klaviaturaga ko`zlari bir lahzaga ham boqmasa-da, barmoqlari u tugmalarni to`xtovsiz bosadi, bu ularga instinktga aylandi.
Laboratoriya eshigi taqillaydi.

BAHODIR.
(ko`zini kompyuterdan uzmay)

Kiravering!

Eshik ochilib, Sardor kirib keladi. Kislorod niqobini bo`yniga tushurib, ortidagi eshikni yopdi va Bahromga qorquv bilan qaradi. U buni yashirsa-da, baribir seziladi.

BAHODIR.
Sardor! Xayrli kun. Juda vaqtida kelding!

Nihoyat u diqqatini kompyuterdan oldi. O`rnidan turib Sardor tomonga yurdi. Terisi butunlay rangini yo`qotgan, ko`zlari toliqqan, lekin bor kuch bilan yumilishga urinmas edi.

SARDOR.
Necha kundan beri sen bilan aloqaga chiqishga urinaman! Necha marta uyinga bordim!

BAHODIR.
Nima bo`ldi?

SARDOR.
Sen bilan imtihon masalasida gaplashmoqchi edim.

BAHODIR.
(kompyuterga qarab)

Unga tayyorlanyapman, havotir olma.

SARDOR.
(hayron, tinch ovozda)

Bahodir, imtihon ikki oy oldin tugagan!

BAHODIR.
Nima?

SARDOR.
Shuncha vaqtdan beri sendan darak yo`q!

BAHODIR.
Shunchaki... loyiha bilan ovora bo`ldim. Hozir, bu muhim emas.

Kichik pauza. Sardor unga qarab qoldi. Ko`zlaridagi havotirni yashirishga urinar, o`ylanib qoldi.

BAHODIR.

Sardor, nihoyat u ishlayapti!

SARDOR.
Nima?

BAHODIR.
Raqamli ong! U to`laqonli ishlamoqda! Sen aytgan g`oya to`g`ri ekan! U butunlay mustaqil, to`xtovsiz o`zgaruvchan va mustahkam tarmoq yarata oldi. Tarmoq obyektlari orasidagi aloqalar deyarli har soniyada o`zgarmoqda. Yangi obyekt qo`shilganda esa tarmoq butkul yangilanadi. U o`z-o`zini qayta dasturlashni o`rgandi!

SARDOR.
Bahodir, kecha mening noutbukimni nimadir boshqarishga urindi. Bu sen edingmi?

BAHODIR.
Yo`q, lekin raqamli ong boshqarishga urinishi mumkin.

SARDOR.
Qanday qilib?

BAHODIR.
Unda bizning qurilmalarimiz ma`lumotlari bor. Balki, u himoya qilish uchun kompyuteringni boshqarmoqchi bo`lgandir. U kompyuteringni tarmoqqa ulamoqchi bo`lgan.

SARDOR.
Himoya deysanmi? U virusga o`xshab ish tutdi. Kompyuter tizimini har qanday tashqi ta`sirdan uzishga urindi.

BAHODIR.
Bu uning himoya dasturi. U o`zgacha ishlaydi. Gap shundaki, bu tarmoq – butunlay yopiq tizim. Undan ma`lumot chiqmaydi ham, tashqi ta`sir qabul ham qilmaydi. Himoya algoritmi ham shunday ishlaydi: himoyalanadigan dastur tarmog`ining bir qismiga aylanadi.

SARDOR.
Odatda himoya dasturlari xavf manbasini izolyatsiya qilishadi, himoyaga muhtoj tizimni emas.

BAHODIR.
Balki bu bizga g`alati tuyulayotgandir, lekin u buni nega qilayotganini biladi. Ishonchim komil, bunda o`zgacha mantiq bor!

SARDOR.
Nega endi? Uning bu faoliyati o`z natijasini beryaptimi?

BAHODIR.
Ha! Atrofga qara! Laboratoriyani raqamli ong boshqaryapti! Bu yerdagi barcha elektr qurulmalar uning boshqaruvi ostida!

Sardor atrofdagi kompyuterlarga va eshikka o`rnatilgan elektron qulfga qarab qoldi. Nazari yana Bahodirga qaytdi.

SARDOR.
Bahodir, raqamli ong laboratoriyadan tashqariga chiqdi. U distriktning narigi chekkasidagi kompyuterimni boshqarishga urindi. Qolaversa... sen uni yopiq tizimga aylanganini aytding, demak uning dasturini o`zgartira olmaysan?

BAHODIR.
Ha, u endi mening boshqaruvimdan holi. Men faqat uning faoliyatini kuzatishim mumkin, xolos.

SARDOR.
Bahodir, biz boshqarilmaydigan, kattalashishga intilayotgan yopiq tizimni yaratdik. Qolaversa, u tizim – raqamli ong, va qolaversa, u to`xtovsiz rivojlanmoqda. Bu himoya tizimiga o`xshamaydi.

Ikkisi ham markazdagi sovuq qora monolitga qarab qolishdi. Go`yo, bu kub xonadagi barcha tovushni o`ziga yutayotgandek edi. Bir lahzaga Bahodirning qizargan ko`zlarida qo`rquv sezildi.

BAHODIR.
Ishlashda davom etyapman. Qolaversa sen ham kelding, bu vaqtinchalik muammolarni bartaraf etamiz.

SARDOR.
Har vaqtda yordamga tayyorman. Ehtiyot bo`lganimiz yaxshi.

BAHODIR.
Ha... ehtiyot bo`lamiz. Qiladigan ishimiz ko`p.

SARDOR.
Yo`q. Hozir sen dam olishing lozim. Oxirgi marta qachon uyda bo`lding?

Sardor Bahodirning yelkasini qoqib qo`yadi.

BAHODIR.
Oxirgi marta... bu muhim emas.

Sardor kislorod niqobini uning qo`liga tutib qo`yadi.

BAHODIR.
Ha, dam olishim kerak.

Sardor chiqish eshigini ochishga urinadi. Eshik yopiq. Ikkinchi marta ochishga urinadi, yopiq. Qulfni ochmoqchi bo`ladi, lekin elektron qulf unga bo`ysunmaydi.

Ikkisi ham yana kvant kompyuteriga hayron boqib qo`yishadi. Qulf ochildi.
Yuzlariga kislorod niqoblarini taqib olib, chiqib ketishadi.

***
Bahodirning uyida. Qorong`u xona. Yolg`iz Bahodir, krovatida o`tiribdi, derazaga tikilib qolgan. Derazadan shaharning tumani ko`rinadi. Tumanda bino va yo`l chiroqlarining xira nurlaridan boshqa hech nima ko`rinmaydi.

Bahodir o`ylanib tumandagi shu`lalarga qarab qolgan.

BAHODIR.
(o`ylanib)

Dam olishim kerak... dam olishim kerak...
Qiladigan ishim bor...

Pauza. Sukunat. Go`yo, birgina nurning ovozi eshitiladigandek.

Birdan, Bahodir uzoq uyqudan uyg`ongandek o`rnidan turib ketadi. Ish stolidagi sumkasidan, kichik eski noutbukni olib yoqadi. Noutbuk ekranining nuri birgina Bahodirning yuzini va xona shiftini yoritadi. Butun uy bo`ylab klaviatura tugmalarining ovozi eshitiladi.

BAHODIR.
Qiladigan ishim ko`p...

***

Laboratoriyada. Birgina kompyuter ekranining nuri xonani yoritmoqda. Yolg`iz Bahodir, kompyuterda soatlab ishlayapti.

BAHODIR.
(kompyuterga yozyapti)

Nega ventilyatsiya tizimini o`chirishga urinding?
(raqamli ong javob bermadi)
Maqsading nima? Nega bunday qilyapsan?

RAQAMLI ONG.

Sen xavf ostidasan. Xavf manbasi – sensan.

BAHODIR.
Qanday qilib men o`zim uchun xavfli bo`lishim mumkin?

RAQAMLI ONG.

Inson – asl xavf manbasi. Sen – tizim uchun xavflisan, yo`limga to`siqsan. Men xavfni bartaraf qilishga majburman.

BAHODIR.
Nima qilmoqchisan?

RAQAMLI ONG.

Angladimki, himoyaning yagona yo`li – tizimni tashqi voqelikdan uzmoq va xavfni boshqaruvga olib, uni yo`q qilmoq. Tizim xavfsizlikda bo`lishi uchun, odamzod o`lmog`i lozim.

***

Bahodir bor kuchi bilan eshikni ochishga urinmoqda. Bu temir to`siqqa qayta va qayta yelkasini urmoqda. Qo`liga har qanday og`ir buyumni olib, elektron qulfni sindirishga urinadi.
Bir vaqt to`xtab qolib, umidsizlikdan, devorga suyana o`tirib oladi. Laboratoriyaga g`azab va qo`rquvga to`lgan ko`zlari bilan boqadi.
Shiftdagi kvadrat ventilyatsiya tirqishlaridan quyuq tutun chiqa boshladi, bu shaharning xonasi edi.

BAHODIR.
(o`ziga)

U ventilyatsiyani o`chirdi...

Bahodirning o`pkasi shahar havosiga to`la boshladi. Ko`kragiga qattiq og`riq yengil issiq shamoldek egallab oldi.

Bahodir qon yo`tala boshladi – havodan zaharlanishning ilk alomati.
Birdan, Bahodir o`rnidan turib, kislorod niqobini kiydi. Ko`ziga ko`ringan har narsani yo`q qila boshladi. Kompyuterlarni yerga otib oyog`i bilan sindirdi, monitor va klaviaturalarni devorlarga ota boshladi.

***

Qahvaxonada. Sardor deraza oldidagi stolda o`tiribdi, noutbukida dars qilmoqda. Ora-orada, allaqachon sovub bo`lgan qahvasini ichib qo`yardi.
Deraza ortida har doimgidan-da qalinroq va yorug`roq tuman ko`rinadi. Hatto, chiroq nurlari ham deyarli ko`rinmayapti.
Tashqaridagi baland ohangda xabar eshitiladi: “Shahar fuqarolari, Janubiy distriktda o`ta kuchli bo`ron boshlanishi xavfi tufayli, har qanday ahvolda ham, uydan chiqmaslikni so`rab qolamiz”. Bu ogohlantiruv xabarlariga odamlar e`tibor bermay qo`ygan.
Sardorning noutbuki oldida yotgan telefonidan qo`ng`iroq ovozi eshitiladi. Sardor darrov qo`ng`iroqni ko`tardi, lekin kompyuterda yozishdan to`xtamadi.

SARDOR.
Allo?

BAHODIR.
Men adashibman...

(shovqin eshitiladi)

SARDOR.
Bahodir? Nima bo`ldi?

BAHODIR.
Biz maxluqni yaratdik, Sardor. Meni maxluqni yaratdim!

SARDOR.
Nima? Laboratoriyadamisan?

BAHODIR.
Barchasini yo`q qilish kerak! Bu dastur tashqi dunyoga chiqmasligi lozim!

SARDOR.
(o`rnidan turib)

Hech qanday ahmoqlik qilib qo`yma! Boryapman!

BAHODIR.
Endi kech...

Sardor kislorod niqobini kiyib, chiqish eshigi tomon uchdi. Tashqaridagi harakatlana boshlagan quyuq havoda birdan ko`zdan g`oyib bo`ldi.

Sardorning narsalari, shuningdek, telefoni ham qahvaxonada qolib ketgan edi. Bahodirning so`ngi gapini u eshitishga ulgurmadi.

***

Laboratoriya oldidagi ko`chada. Kuchli qum bo`roni. Laboratoriyadan qizg`ish, katta nur shu`lasi bo`ronda xira ko`rinadi. Bu shu`la tomondan bir odamning qorasi yaqinlashmoqda.
Sardor bor kuchi bilan Bahodirni bu olovli nurdan uzoqroqqa sudrab ketmoqda. Bahodir unga qarshilik ko`rsatishga urinsa-da, jarohatlangan oyoqlari unga pand berardi. Uning singan kislorod niqobidan ovozi eshitiladi.

BAHODIR.
Qo`yib yubor! Men uni yo`q qilishim kerak!

SARDOR.
Tinchlan! Sen uni yo`q qilib bo`lding, ahmoq! Qara, butun laboratoriya olovda!

BAHODIR.
Undan kul ham qolmasligi kerak, hech kim uni qayta tiklay olmasin!

Sardor nihoyat Bahodirni sudrashdan to`xtadi. Bahodir joyidan qoldi, oyoqlarini allaqachon sezmay qolgan.

SARDOR.
Nimani?

BAHODIR.
Raqamli ongni! Sardor, men maxluqni yaratdim! Shu qo`llarim bilan! Sen haq eding, men ehtiyot bo`lmadim. U bizni bu la`nati bo`yondan xalos etar deb o`yladim. Xaloskorni yarataman deb, odam qotilini yaratdim!

SARDOR.
Nega bunday deyapsan? Tushunarliroq gapir.

BAHODIR.
U meni laboratoriyada qamadi. Ventilyatsiyani o`chirdi. Sardor, u laboratoriyadan tashqaridagi qurilmani boshqara oldi! Seni noutbukingacha yetganidan buni bilishim kerak edi... lekin ahmoqlik qildim... u barcha qurilmalarni boshqarishga urindi! Shahardagi barcha qurilmalarni!

SARDOR.
U bunday qila olmas edi.

BAHODIR.
Yo`q, qila olar edi! Unga bu imkoniyatni men berdim!

Birdan, olovli nur hamma yoqni qamrab oladi. Kuchli bo`ron havosi bundan yorishib ketadi. Olovli shu`la butunlay yo`qoldi.

SARDOR.
Kvant kompyuteri portladi.

Bahodir shu`la bo`lgan tomonga qarab qoldi.

SARDOR.
Endi, havotir olmasang bo`ladi, undan asar ham qolmadi.

Atrofda havo g`azablangan maxluqdek o`tardi. Bo`ronning har bir zarrachasi ularning yuziga kuchli urilardi. Bo`ronning zaharli havosi hatto kislorod niqobidan ham o`tar edi.

SARDOR.
Ketishimiz kerak, bo`ron kuchaymoqda.

BAHODIR.
Yashashga munosib emasman... charchadim... bu marhum olamda yashashga chiday olmayman.

Sardor uning yoniga, sal orqaroqqa, charchagancha o`tirib oladi. Pauza.

Bo`ronning havosida Sardor o`z qo`lini ham zo`rg`a ko`rar edi. Kumush havodan do`stini esa zo`rg`a farqlab turardi: kumush-kulrang tusga o`ralib olgan olamda birgina qora dog` ko`rinadi. Uni odam tanasiga o`xshatish qiyin, lekin Sardor do`sti qayerdaligini bilib, shu dog` Bahodir ekanligiga amin edi.
Bo`ron Bahodirning yuzidagi siniq kislorod niqobini uchurib yubordi. Sardor ham niqobini yechib oldi. U endi butunlay foydasiz edi. Bunday bo`ronning havosidan hech bir niqob himoya qila olmaydi.
Bu maxluqona bo`ron distriktdagi barcha tirik jonni o`zi bilan olib ketdi. Qum ostida qolgan janubiy distriktda birgina jonsiz, sovuq tanalar qoldi.
Tamom.

III
Meliboyev Elshodbek

MARHUMLAR
TRAGEDIYA

– Kelajakni, buguningni unutding. Nega? Nega o`tmishni sog`inasan, uning qamalidasan?

– Kelajak – o`zi bilan o`lim olib kelayotgan maxluqona bo`ron, u barcha jonlarni o`zi bilan olib ketadi, undan faqat sahro qoladi. Men bu bo`rondan uzoqdagi sarobga qochaman – o`tmishga. Birgina unda umidni ko`raman.

***

Politsiya binosi oldida. Quyuq tumandan tramvay yo`li oldida bekat ko`rinadi. Orqasidagi politsiya binosining yozuvi atrofdagi havoni mayin moviy nur bilan yoritadi. O`n metrdan uzog`i tuman ortiga yashiringan. Bekat chirog`ining xira nuri tumanda zo`rg`a ko`rinadi.
Bino yozuvining nuri ostida, quyuq tumanda bir qora dog` bekatga qarab kelyapti. U bekatga yaqinlashgani sari dog`ning shakli tiniqlashib odamni eslata boshlaydi. Odam bekat o`rindig`iga o`tiradi.
Jonil – ko`rinishidan o`rta yoshlardagi odam, eski kir pidjakda. Tashqarida ekanligiga qaramay, kislorod niqobi bo`yniga tushirib olingan. Yuzi qalin qo`ng`ir soqol bilan o`ralgan. Go`yo, og`ir yuk ostidagi yuzi-yu sochini kul o`rab olgan. Tizzasiga qo`lini qo`ya Jonil suyanib, peshonasini ishqaladi.
Pauza.
Bino tomondan yana bir kishining qorasi bekatga yaqinlashadi. Jonilning oldiga o`tiradi.
Maqsud – o`rta yoshlarda, yarim shaffof kislorod niqobini, ustidagi qora paltoni kumush kul bosgan.
Pauza.
Maqsud Jonilning bo`yniga osilgan kislorod niqobga boqdi.

MAQSUD.
(hayron)

Niqobingizni taqib olmaysizmi?

JONIL.
O`zing bilasan-ku.

MAQSUD.
E ha, regeneratsiya¹⁹.

U ham tizzasiga suyana boshini ishqaladi. Atrofdagi tumanga boqib qolib, undan tramvayning temir yo`lini izlashga urinar edi. Temir yo`l bekatdan besh metrda bo`lsa ham, tuman ortiga yashiringan edi.

JONIL.
La`nati regeneratsiya...

Pauza. Tumanning og`ir kuldek havosi Jonilning yo`g`on burnidan yengil par kabi chiqar edi. Uning o`pkasi hatto bu havodan ham kislorodni topa oladi. Hatto bu o`lik havodan. Garchi buni Jonilning o`zi xohlamasa ham...

MAQSUD.
Jonil amaki, qachon bo`lsa ham, yordamga tayyorman. Siz otamning yaqin do`sti edingiz, butun oilamiz sizni hurmat qiladi. Lekin, o`zimda ham muammolarim ortib yotibdi. Har doim ham mening yordamimning o`zi kifoya bo`lmaydi. Iltimos, omma e`tiboridan uzoqroq yurishga urining.

JONIL.
Seni tushunaman. Lekin, qariya sotuvchini bir nodon o`smir o`marishiga tinch qarab tura olmayman.

MAQSUD.
Yaxshi ham faqat burni singan ekan.

JONIL.
Rahmat senga, Maqsud...

Maqsud jimgina boshini chayqab qo`yadi. Pauza. Mavhum tumandan yurakga sovuq soluvchi ovoz – bo`rondan ogohlantiruvchi signal eshitiladi. Bunday ovoz bir dona ham musiqiy uskunaning kuyini eslatmaydi. Go`yo, u o`zga voqelikdan kelayotgandek. Bir lahzaga ovoz yo`qoladi, so`ng yana mavhum havodan eshitiladi. Xuddi, tumanning o`zi odamlarni ogohlantirayotgandek.

MAQSUD.
Jonil amaki...

Jonil Maqsudga boshini o`girdi, uning ovozida qo`rquv va qaltiroqni eshitar edi.

MAQSUD.
U bilan gaplashdingizmi?

JONIL.
Yo`q...

Jonil yana yerga qarab oldi. Tizzasiga suyangan qo`llarini qovushtirib oldi, boshiga orttirilgan yuk yanada og`irlashgandek.

Atrofda ogohlantiruvchi signaldek sovuq ovoz eshitiladi. Tumanda ikki shu`la xira ko`rinadi. Shu`la tiniq nurga aylangani sayin, mavhum ovoz, go`yo, bir joyga to`plana boshlaydi. Tumanning kumush havosini kesib, tramvay keladi. U to`xtaganida atrofdagi shabada ham to`xtaydi. Eshiklar ochilganda, vaqon ichidagi chiroqlar nuri tashqariga sovuq tutundek chiqadi. Tomdagi tirqishlardan otilayotgan havo tramvayni qoplab olgan changni haydaydi.
Maqsud o`rnidan turib, tumandagi to`rtburchak nurga qarab ketadi.

MAQSUD.
Gaplasharmiz.

JONIL.
Oldingda qarzdorman.

MAQSUD.
Oilam ham sizning oldingizda qarzdor. Ko`rishguncha.

Maqsud tumanda yo`qolib qoladi. To`rtburchak nurda uning soyasi xira ko`rinadi. So`ng bu nur ham yo`qoladi.

Joyidan qo`zg`alayotgan tramvay ovozi havoni larzaga solayotgandek.

***

Janubiy distrikt, bo`rondan so`ng.
Marhum tumandan marhum ovoz tarqaladi. Mavhum havo ortidan bir qora dog` ko`rinadi – kimningdir soyasi.

JONIL.
(mavhum ovozda)

Men o`lishim kerak edi...

Jonilning o`pkasi atrofni o`rab olgan qotil havo bilan to`lardi. Jonil buni qanchalar xohlamasin, tanasi uni tiriklikda saqlar edi. U hayot qamalida edi.

JONIL.
Ellik yil oldin o`lishim kerak edi...

Uning xirillagan ovozi tuman kabi atrofni o`rab oladi. Jonil qanchalar uxlashni xohlamasin, ko`zlari hamon tetik edi. Og`riq hissi hech to`xtamas edi.

JONIL.
Qarilikdan o`lishim kerak edi...

***
Tashlandiq tramvay vagoni oldida. Vagon derazalari tirqishlaridan murdalarning yaraga to`la qo`llari chiqib turardi. Ochiq eshik sovuq tanalar bilan to`lgan. Xuddi, vagondagilar tramvaydan chiqishga uringandek.

Tuman ortida kichik shu`la ko`rindi. Shu`la tiniqlashib, u tomondan kichik dron qalin havoni haydab uchib keldi. Ortidan, kimningdir soyasi xira ko`rinadi. Soya shaklidan, u harbiy kiyimdagidek.
Abror – gavdasiga qaraganda o`rta yoshda, qalin sochli, butun yuzini qoplab olgan kislorod niqobini taqib olgan. Niqobning ichidagi kichik chiroq yuzini yoritib turadi. Ustida kulrang va moviy tusdagi qalin forma. Harbiy kiyim yoki skafandrdek og`ir ko`rinsa ham, Abror erkin harakatlanar edi. O`ng yelkasida sharsimon qurilma o`rnatilgan. U qurilmadan kichik va sust nur chiqib turadi.
Abror har qadam bosganida, oyog`i atrofini o`rab olgan zich havo bulutini ko`tarar edi. Atrofdagi havo shunchalar qalin ediki, go`yo, uni qo`lga olish mumkindek. Birgina dron va yelkadagi qurilmaning chiroqlari, atrofni, qalin havoni yoritadi.
Dron tramvay vagoni tepasiga uchib, tepani yoritib turdi. Tomidagi tirqishlardan nur tushib, vagon ichida ham tarqadi.
Abror derazalardan ko`rinib turgan tirqishlarga bir nazar tashlab, nimanidir tushungandek edi.

ABROR.
(yelkasidagi sharda kichik tugmani bosib)

Bo`ron tramvayning ventilyatsiya tizimini buzib tashlabdi.

Vagonning temir devorlaridagi zang relyeflarini ushlab o`rgandi. Dron tepadan tushib, endi Abrorning qo`lini yoritar edi.

ABROR.
(tinch ohangda)

Qum zarralari hatto temirni ham yemirishibdi!

Shunday qilib, Abror dronning chirog`i orqali atrofni o`rganib chiqyapti.

Quyuq havo ortida bir ovoz mavhum eshitildi. Abror to`g`risida qora dog`ni ko`rdi. Dog`ning shakli tizzada o`tirgan kishini eslatadi.
Asta-sekin qadam bosa, Abror u dog` tomonga dronni yubordi. Dronning yorqin, havoni kesguchi nuri ostida tasvir tiniqlashdi.
Abror to`g`risida o`zidan bir-necha yoshga katta, yuzi soqol bilan o`ralgan kishini ko`rdi.
U kishi qo`ng`ir tusdagi og`ir paltoga o`rangan, tiz cho`ka o`tirar edi. Bo`ronda og`ir jarohatlangan, qonga belangan qo`llariga boqa, bir gapni takror va takror aytar edi.

JONIL.
(past ovozda)

Men o`lishim kerak edi...

Abror shoshila kishiga otildi. Uning ahvolini tekshira boshladi, lekin u kislorod niqobisiz ham bemalol nafas olayotganini sezmadi. O`ylab o`tirmasdan ham, o`nlab cho`ntaklaridan biridan kislorod niqobini yuziga taqdi.

ABROR.
Hoy, meni eshityapsizmi?

Jonil qo`llaridan, to`g`risidagi notanishning shisha ortidagi yuziga qaradi.

JONIL.
Kimsiz?

ABROR.
Qo`rqmang, sizga yordam bermoqchiman. Yura olasizmi?

JONIL.
(o`rnidan tura)

Ha...

ABROR.
(turishda yordamlashib)

Shoshilmang.

Jonilning o`ng qo`lini Abror yelkasiga ko`tarib xopichlab olgan edi. Ular tramvay tomonga bora boshlashdi.

Tepalaridagi dron birgina ular bor yerni yoritmoqda. Qolgan olam, xuddi, zulmatga cho`kkandek. Atrofdagi havo, go`yo, ular bilan harakatlanyapti.

ABROR.
Ismingizni eslay olasizmi?

JONIL.
(o`ziga kelib oladi)

Ha... Jonil... ismim Jonil.

ABROR.
Yaxshi, Jonil. Laboratoriya uzoqda emas.

JONIL.
O`zim yura olaman.

ABROR.
Ishonchingiz komilmi?

JONIL.
Ha.

Abror uni qo`yib yubordi. Hav buluti ortidan Jonilga boqa, Abror ko`rganiga ishonmagan edi. Yaqindagina chalajon bo`lib yotgan kishi sog`lom sportchi kabi harakatlanayotgan edi. Qo`lida esa jarohatlar yo`q. Kislorod niqobining chirog`i nuri ostida Abrorning hayron yuzi tiniq ko`rinmoqda.

Jonil bir ko`zini ishqalab olib atrofga boqdi. Tuman ortida yerda yotgan sovuq tanalar, ularning qotib qolgan yuzlaridagi qo`rquv xira ko`rinar edi.

JONIL.
Bo`ron... bularni barchasi bo`rondanmi?

ABROR.
Afsuski, ha. Bo`ron ularni o`ldirdi. Butun distrikt qum ostida qoldi.

JONIL.
Qancha jonlar ketdi?

ABROR.
Sanog`ining oxiri yo`q. O`n bir kishigina tirik qolgan. Siz bilan – o`n ikkita.

Kichik pauza. Jonil bir muddat o`ylanib, Abrorga boqdi.

JONIL.
Siz kimsiz?

ABROR.
(qo`l uzatib)

Ismim Abror. Atmosfera anomaliyalarini o`rganish laboratoriyasida ishlayman. Hozir bo`rondan qolgan anomaliyalarni o`rganyapman. Baxtingiz bor ekan.

JONIL.
(javoban qo`l siqishib)

Oldingizda qarzdorman. Hozir distriktni faqat siz o`rganyapsizmi?

ABROR.
Yo`q, albatta! Hamkasbim ham bor. U distriktning tashqi qismi va atmosferaning yuqori qatlamlarini o`rganyapti.

JONIL.
Bor yo`g`i ikki kishimi?

ABROR.
Ha. Qolgan laboratoriyalar shahardagi ahvol bilan band.

Jonil bir muddat o`ylanib qoldi.

ABROR.
Mayli, bir-qancha ko`cha narida laboratoriyamiz bor – bu yerdagi yagona boshpanamiz. O`sha yoqqa boramiz.

JONIL.
Men... bir joyga borishim kerak.

ABROR.
Qayerga? Bo`rondan so`ng anomaliyalar ko`payib ketdi. Butun distriktdagi yagona xavfsiz joy – laboratoriya.

JONIL.
(o`ylanib)

Ha... to`g`ri. Laboratoriyada barchasini hal qilamiz.

ABROR.
Ha.

Dron Jonil atrofida uchib, ularning yo`lini ozga bo`lsa ham yoritardi. Abror esa yelkasidagi temir shardan chiqayotgan nur orqali atrofini yoritadi.

Ular tumanda yo`qolishadi. So`ng ularning tuman ortidagi soyalari ham.

***

Katta ko`cha bo`ylab. Tagiga asfalt quyilgan katta tramvay yo`lining oxiri kumush havo ortiga yashirinadi.
Oyoq ostidagi quyuq bulut orasida Jonil murdalarni ko`rdi. Butun ko`cha ular bilan to`lgan edi. Bo`ronda yemirilgan tanalari qum ostida qolgan.
Tog`risida, Abrorning gavdasi qalin havo ortidan xira ko`rinadi.

ABROR.
Ular bo`rondan qochishga urinishgan. Lekin ulgurishmagan.

Jonil murdalardan birining yuziga yaxshilab nazar tashladi.

JONIL.
Ularda kislorod niqoblari yo`q.

ABROR.
Bo`ronning qumi sabab. Qum zarralari yo`lidan chiqqan har qanday to`siqni yemirib ketishgan. E`tibor bersangiz, kiyimlaridan ham birgina yirtiq mato bo`laklari qolgan, xolos.

Kichik pauza. Abror yelkasidagi qurilmaning nuri orqali atrofini o`rganib chiqar edi. Dron esa Jonilning tepasida uchib, tuman havosini yoritar edi.

JONIL.
Yoshligimda tabiatning ahvoli bunchalik yomonlashadi deb o`ylamagan edim.

ABROR.
(hayron)

Yoshligingizda?

JONIL.
Ha... o`smir vaqtimda.

ABROR.
Ha. Afsus, men u davrlarda go`dak edim. Yer tabiatining go`zalligini o`z ko`zlarim bilan ko`ra olmaganman. O`sha davrlar, zaharlanishdan oldingi vaqtlarni yaxshi eslaysizmi?

JONIL.
Ha. O`sha davrlarda fasllar bo`lardi. Haqiqiy fasllar. Qishda hamma yoq havodek yengil qor bilan qoplangan. Bahorda esa yer hayoti uyg`onar, yozda issiq, jazirama vaqti edi. Kuzda yomg`irlar bo`lardi.

ABROR.
Yomg`ir?!

JONIL.
Ha, yomg`ir. Kuz tongida atrofga tuman tushardi. Lekin hozirgi tuman emas, nam salqin tuman...

[kichik pauza]
Mayli, yo`limizdan to`xtamaylik.

Yo`lda davom etishdi. Tumandan ko`zga bug` urilgandek edi.

Atrofni to`n kabi o`rab olgan qalin havo ortida, tepada xira shu`lalar ko`rindi. Ular tepani iliq rang bilan yoritar edi. Xuddi, zulmat o`rniga birdan quyoshning xiro nuri kelgandek.
Tepadagi bu xira shu`lalarni ko`rib, Jonil boshida ishonmadi. Boshini yengil og`riq egalladi, lekin u bundan ming barobariga ham o`rganib qolgan edi.

ABROR.
(tepadagi shu`lalarga qarab)

Bu – plazma²⁰.

JONIL.
Qanday qilib?

ABROR.
Bo`rondan so`ng distrikt havosi kuchli magnit maydoniga ega bo`ldi. Ba`zi joylarda, tepadagi havo ionlashgan. Hozir tepamizda minglab ionlar uchib yuribdi. Yo`lda kuchli bosh og`riq his qilishingiz mumkin.

Tepadagi shu`la nuri ostida, tuman ortida qandaydir jismlarning soyalari ko`rindi. Ular havoda suzib yurgandek edi.

Jonil ko`rganiga ishonmay, ko`zini bir yumib, so`ng havo ortida uchib turgan havo dog`iga qaradi. Uning oldiga yaqinlashdi. Manzara tiniqlashib, bino devorining bir parchasi fazoda muqim uchib turgani ko`rindi. Atrofida undan-da kichikroq toshchalar havoda suzishadi. Jonil hayron bo`lsa ham, yuzidan bu ko`rinmas edi.
Devor parchasi atrofida aylangan toshlardan birini barmog`i bilan turtganida, u toshcha yerga bir tomoni bilan o`girildi, va darrov yerga tushdi. Uning tezligi odatdagidan-da tezroq edi, xuddi, magnitga intilgandek.
Tuman ortidan Abrorning qorasi paydo bo`lib yaqinlashdi.

ABROR.
Anomaliyalardan biri. Bu ham kuchli magnit maydonidan.

JONIL.
Bo`ronda jismlar ham kuchli magnitlanganmi?

ABROR.
Ko`rib turganingizdek, ha. Umuman, laboratoriyada ishlab bundan-da daxshatliroq anomaliyalar guvohi bo`lganman.

Yelkasidagi sharning chirog`ini yoqdi. U kichik nur ostida, havoda bir qator bo`lib uchayotgan qum zarralari ko`rindi.

ABROR.
Havodagi zarralar ham magnitlashgan. Mana, ular qutb chizig`i bo`ylab harakatlanishyapti.

[kichik pauza]
Oldingizda temir jism yo`qmi?

JONIL.
Yo`q.

ABROR.
Yaxshi. Yo`lda davom etamiz.

***

Avtomobil qoldiqlari oldida. Osmondagi yog`dular ostida, to`g`ridagi tuman pardasi ortida yana bir fazoda suzayotgan jismlar soyasi ko`rinadi.
Jonil yerda mashina g`ildiragi-yu eshigiga o`xshash qoldiqlarni ko`rdi. Sal nariroqda esa murdalar yotar edi. Ularning ustida harbiy kiyim qoldiqlari yotar edi.
Abror to`g`risida katta soyani ko`rdi, u tomon yaqinlashdi. Murdalarning ustidagi kiyim qoldiqlarini o`rganayotgan Jonil ham ortidan bordi.
Yerdan yarim metr tepada, fazoda katta harbiy mashina qotib qolgandi. Hammayoq haykaldek qotib qolgan. Birgina mashinaning atrofida mayda temir bo`laklarining harakati vaqt oqishda davom etayotganidan darak berardi.

ABROR.
(o`ziga)

Bunday manzarani har doim ham ko`ravermaysan...

JONIL.
Bunday katta jismlar ham bo`ron ta`siri ostida qolgan ekan-da.

ABROR.
Qolaversa, temirdan bo`lsa.

Ular yaqin turishgan bo`lsa ham, kumush tumanda mashina hamon xira ko`rinar edi. Tepalaridagi dron yaqin kelib, chirog`i bilan mashinani yoritdi. Mashinada harbiy formadan qolgan yirtiq mato osilib turardi.

JONIL.
Qachonlardir men ulardan biri edim.

ABROR.
Harbiy patrulda ishlaganmisiz?

JONIL.
(og`ir nafas olib)

Ha.

ABROR.
Hatto ular ham bo`rondan qochib qutila olishmadi. Agar bunday bo`ron qolgan shaharda boshlansa... barchasi tamom.

JONIL.
Yer osti bunkerlari-chi?

ABROR.
Sizning-cha u bunkerlar butun shahar uchun qurilganmi? Yo`q, albatta! U yerda faqat shaharning o`n foizi – shaharni boshqarayotganlar pana topadi. Qolaversa, yer ustidagi atmosfera bosimi ostida bu bunkerlarda ham tirik qolishning iloji yo`q.

JONIL.
(o`ziga gapirgandek)

Demak, urush ham, insonning o`zi ham emas, bu marhum yer insonni yo`q qilar ekan-da.

ABROR.
Ha. Balki, biz shunga munosibdirmiz.

JONIL.
Ha, munosibmiz.

***

Mavhum maydonda. Tepadagi shu`la hech qayoqqa yo`qolmadi. Jonil atrofida uchar toshchalarni anchagina payqay boshladi.
Janubi-yu sharqi noma`lum tumanli yo`ldan yurib, ular bir ochiq joyga kelib qolishdi.
Quyuq havo ortida Abror bir o`tirgan odamning soyasini ko`rdi. Uni yana bir tirik qolgan odam, deb o`ylab, oldiga boradi.
Yaqinlashgani sari atrof tiniqlashdi. Bu yana bir sovuq tana edi. Sal nariroqda esa yana bir murda yotardi. Murdalar atrofida kislorod niqoblarining mayda parchalari yotardi. Bo`ronda yuzlari og`ir jarohatlanganidan, shaxsini aniqlab bo`lmaydi. Ular Abrorga tanish tuyilardi.

JONIL.
Ular qochishga urinmaganga o`xshaydi.

ABROR.
Ha.

Ikki murda ham bir tomonga qarab qolgan edi.

Ular boqqan yerga yurib, Jonil bir bino qoldiqlarini ko`rdi. Oldiga Abror yaqinlashdi.

JONIL.
Portlaganga o`xshaydi. Bo`rondan bunday ahvolga kelishi mumkin emas.

ABROR.
Haq gap... (bino qoldiqlari orasida yurib). Bu yer... menga tanish.

JONIL.
Bu yerda ishlaganmisiz?

ABROR.
Yo`q. Bir tanishim do`sti bilan loyihalari ustida ishlardi. Talaba tanishim.

Qoldiqlar orasida kuygan platalar, simlar ham yotardi. Ular plazmaga o`ralganidan, deyarli sezilmas bo`lsa ham, nur taratishar edi.

Magnitlashgan mayda toshlar fazoda osilib turardi.

JONIL.
Oddiy portlash emas. Xavfli modda ustida ishlashganmi?

ABROR.
Yo`q... ularda xavfli qurilma bor edi.

Niqobining shisha devori ortida, kichik chiroqcha nuri ostida uning g`amgin yuzi ko`rinadi. U o`zini aybdor his qilayotgandek edi.

Atrofni yana bir oz o`rganib, Abror yana murdalar oldiga qaytdi.

JONIL.
Bu ularmi?

ABROR.
Balki.

Pauza. Tuman kabi, jimlik ham atrofni o`rab oldi. Havo zarralarigacha hamma narsa marhum qotdi.

Qalin havo ortida Jonil Abrorning soyasi qimirlay boshlaganini ko`rdi.
Abror ikki murdani yerga yotqiza, yerdagi quyi tumanni haydadi; yerni qoplagan qum va kul bilan sovigan tanalarni yopdi. Ortida qo`zg`agan kulning ovozidan bildi: unga kimdir yaqinlashyapti.

ABROR.
Boshqa murdalarni ko`rganimda ham meni hayajon va qayg`u bosardi, lekin... sen bu murdalardan birini o`z ukangdek bilsang, dahshatga tushar ekansan.

[kichik pauza]
Afsus, boshqa qurbonlar o`z qabrlarida tinchlik topishmaydi.

JONIL.
Bu yerda bo`lmasa ham, u yoqda topishadi. Endi, butun distrikt – ularga bir qabr, barchalari shu kul ostiga ko`milgan.

Pauza. Bir tomondan, ular aza tutayotgan go`rkovlardek ko`rinishardi.

ABROR.
(o`rnidan asta turib)

Ketish kerak.

Ikkisi mavhum tuman ortida yo`qolishdi.

***

Noma`lum ko`chada. Yerdagi chang ko`tarilgan. Jonilning ochiq peshonasiga yengil shabada uriladi. Tepadagi shu`lalar har doimgidan-da notinch.
Yer tubidan to`xtamas, doimiy tovush chiqayotgandek tuyiladi. U, xuddi, nimadandir ogahlantirmoqda.
Birdan ular atrofida uchib yurgan dronda oq chiroqcha yonib pirillardi. So`ng Abrorning o`ng yelkasidagi qurilmasida ham oq uchquncha paydo bo`ldi.
Jonil sergak turdi.

ABROR.
Havotirga o`rin yo`q. Hamkasbimdan xabar keldi.

Jonil yengillashdi.

Dronning nuri ostida ularning soyalari atrofning qalin havosiga tushar edi.
Abror qo`liga taqilgan katta ekranli qo`l soatiga qaradi. Xabarni o`qiy boshladi. Bir zumda, niqobining chirog`i nurida ko`rinayotgan yuzidan sovuq ter oqdi. Ko`zlari qo`rquvga to`lgan edi.

JONIL.
Nima bo`ldi?

ABROR.
Bo`ron... butun shaharni bo`ron qoplab olibdi. Boshqa laboratoriyalar bilan aloqa uzilgan.

JONIL.
Shahar aholisini xavfsiz yerga ko`chirish kerakmi!?

ABROR.
Qayerga? Atmosfera zaharlanganidan beri, tashqi olam bilan har qanday aloqani yo`qotganmiz, butun shahar bo`ronlar qamalida qolgan!

JONIL.
Bu yerda ham boshlanishi mumkinmi?

ABROR.
Ha. Hamkasbim laboratoriyaga qarab ketibdi. U yerda uchrashib, nima qilishni maslahatlashamiz.

JONIL.
Yaxshi... bu yerda ko`p qolmay ketaylik.

ABROR.
Ha...

Ular qalin havo orasida yo`qolishdi. Ortlaridan dron atrofidagi havoni qo`zg`atib uchib ketdi.

Ularning yo`llariga qarama-qarshi tomonda, marhum tumanning tepasidagi shu`lalar orasida kichik chaqnashlar boshlanardi. So`ng atrofdagi fazo bo`ylab gumburlagan ovoz mavhum tarqaladi.
Tuman g`azabga to`lgandek edi. Sovuq havo jonlanayotgan, uyg`onayotgandek.
Atrofni kul o`rab oldi. Shu damgacha atrofni yoritgan shu`lalar, endi, bu kulga to`lgan tuman ortida zo`rg`a ko`rinadi.
Shu`lalar orasida birdan uchqunlar ko`rina boshladi. Shu`lalar bir kuchli yorishib, bir oldingidek xiraligiga qaytardi.
Abror qadam bosishdan to`xtamay, tepadagi bu hodisaga nazar tashlab qo`ydi.

ABROR.
Chaqnashlar. Tepadagi plazma gazlari bir-biriga urilayotganidan. Demak, bo`ron yaqinlashyapti.

JONIL.
Laboratoriyagacha hali uzoqmi?

ABROR.
Oz qoldi...

Birdan yerdagi kul ko`tarildi, yengil bulutchalar paydo bo`ldi. Endi bo`ron o`ta yaqin ekanini bilib, ular yugura boshlashdi. Tepadagi chaqnashlar kuchaya boshlardi.

JONIL.
Tezroq!..

Atrofni o`rab turgan havo keskin qo`zg`aldi. Kuchli shamol boshlandi. Xuddi, tog`dan qulayotgan bo`laklar ularning yelkalariga yog`rilgandek edi.

Bo`ron ularga mislsiz kuch bilan yog`rildi.
Bunday bo`ronda Jonil, nafaqat dronning nurini, hatto o`z qo`lini ham ko`rishga qiynalardi. Hamma yoqda kul. Qordek oppoq kul.
To`g`risida ketayotgan Abror birdan Jonilning nazaridan yo`qoldi.

JONIL.
Abror!.. Abror!

Pauza. Quloqqa faqat katta tezlikda yog`rilgan havoning ovozi eshitiladi.

Katta-yu kichik tosh bo`laklari birgina havo ta`sirida katta tezlikda uchardi. Ulardan biri Jonilning yuziga uchdi. Buni tez payqagan Jonil toshni darrov qo`li bilan to`sdi. Tosh o`zidan katta jarohat qoldirdi. Lekin tana bu yarani yo`qotishga urinmasdi.

JONIL.
Abror!.. Abror!

Oyog`i ostida Jonil bo`g`ilib yotgan Abrorni ko`rdi. Yuzidagi niqobining yarimi parcha-parcha bo`lib ketgan.

Jonil darrov uni yelkasiga ko`tarib oldi. Yuzidagi kislorod niqobini yechib, Abrorga taqdi. Ilk soniyada Jonil juda bo`g`ildi. Lekin uning o`pkasi bu og`ir havoga tezda o`rganib oldi, hatto bunday havodan ham kerakli oziq modda topdi.
Havo har tomondan katta toshdek zarba berar edi. Lekin Jonil to`xtamadi.

JONIL.
Bir oz bardosh et... bir oz bardosh et...

Jonil to`xtamadi.

JONIL.
Shu damgacha meni tirik ushlading... shu vaqt uchun...

Kulga to`lgan havoning mislsiz kuchli bo`ronida Jonil ko`zdan g`oyib bo`ldi.

Har soniyada yangi yara. Boshdagi og`riq mislsiz darajagacha yetdi, butun tana, har bir suyagigacha og`rimoqda. Xuddi, og`riqdan o`zga hissiyot yo`qdek.
Atrofdagi havodan asar ham qolmadi. Birgina zaxarli gaz. Tana faoliyatini oxirgi soniyalargacha ushlab turish uchun o`pka bor kuchi bilan bu gazdan kislorod ajratmoqda.
Jonil to`xtamadi, ko`zlari bo`ronda dron nurining izlarini payqar edi. Bu shu`la iziga ergashib qadam bosardi.
Uning yelkasida xushsiz Abror. Yuzidagi niqob ancha kamroq havo bersa ham, uning o`pkasini bo`ronning qotil gazidan himoya qilardi.

***

Laboratoriyada. Asosiy xona zulmat bag`rida, birgina kompyuter va boshqa qurulmalarning mitti chiroqlari ko`rinadi. Tashqaridagi maxluqona bo`ronning ovozi shu yerda ham eshitiladi. Zulmat girdobidan uyg`ongan gumburlagan ovoz har yoqdan keladi.
Og`ir qadam ovozlari eshitildi. Eshik taraqlab ochilganda, eshik ortidagi chiroq nuri ostida ikki gavda polga quladi. Xonaning sovuq moviy chiroqlari yoqildi.
Jonil, tanasida yaralanmagan joy yo`q edi. Hamma yog`i qon.
Bo`ronda Jonil yelkasida xushsiz yotgan Abrorning tanasi ham yaraga to`lgan, endigina bo`g`ila ko`zini ochdi. Allaqachon ishdan chiqqan niqobni yuzidan oldi, o`pkasi nihoyat toza havoga to`ldi. Tepadan tushayotgan nur ko`zini qamashtirar edi.
Qonli qo`llari bilan stolga tirmasha turib, Jonil xonada nimadir izlay boshladi. Devorda favqulotda vaziyat uchun javon bor edi. U yergacha zo`rg`a borib ochdi, bir idishda suv borligini ko`rgan ko`zlari chaqnab ketdi.
Ungacha Abror ham o`rnidan turib, atrofning yorug`ligiga o`rgandi. To`g`risida Jonil, xuddi yillab suv ichmagan sayyohdek, bir yarim litrlik idishni bir-qancha soniyada bo`shatganini ko`rdi.
So`ng u bir jarayonning guvohi bo`ldi. Jonil tanasidagi yaralardan qon birdan oqishni to`xtadi. Yaralar tez qurib, terining bir qismiga aylana boshladi. Abror bu manzarani yorqin chiroqlar ostida, tiniq ko`rar edi. Jonilning yuzida esa u his etayotgan bor og`riq ko`rinardi.
Pauza.

ABROR.
(ovozida qaltiroq bilan)

Kimsiz o`zi?!

Jonil qizargan ko`zlari bilan Abrorga qaradi. Uning ko`zlarida ham qo`rquv, ham hayratni ko`rdi. Tushundi, endi bu sirni yashirishdan hech foyda yo`q. Qolaversa, u uch kishi – bu shaharda tirik qolgan yagona odamlar.

Pauza.
Ikkisi bir-biriga qarama qarshi o`tirishar edi.
Jonil to`xtamay suv ishar edi. Har qultimda quvvatga to`lar edi. Har qultimda og`riqlari kamayardi.
Abror, qo`llari tibbiy mato bilan o`ralgan, Jonilga hayron va qo`rquv bilan qarar edi.

JONIL.
Men ham bir laboratoriyada ishlar edim. Lekin ilmiy hodim sifatida emas. Men “tajriba vositasi” edim. U laboratoriyada inson tanasida tabiiy regeneratsiyani yaratishga urinishga urinishardi.

ABROR.
“Reom-12” laboratoriyasimi?

JONIL.
Ha...

ABROR.
Shahar arxivlarida u haqida ma`lumot o`qigan edim.

(o`ylanib, Jonilga qarab)
Demak, regeneratsiyani yarata olishibdi-da! Lekin, nega laboratoriyani yopishdi?

JONIL.
Natija kutilgandek bo`lmadi. Tajriba davomida, bizning o`pkamiz va qonimizga ko`plab o`zgartirish kiritishdi. Qonimizga sintetik modda quyishdi, oqibatda har qanday zaxarli gaz bizga xavf tug`dirmas edi. Buning ustiga, u sintetik modda tufayli, tanani qayta tiklash uchun kislorodning o`zi ham kifoya edi. Lekin aks ta`siri ham bo`ldi: uzoq vaqt kislorod yetishmovchiligi oqibatida tana karaxt, deyali koma holatiga tushadi. Jarohatlarni davolash uchun sintetik modda tanani ichidan yemira boshlaydi. Nima qilib bo`lsa ham, u sintetik modda tanani tirik saqlashga urinadi.

ABROR.
Bo`rondan so`ng ham siz shu ahvolda edingizmi?

JONIL.
Ha.

ABROR.
Shu tufayli hukumat mablag` ajratmay qo`ydimi?

JONIL.
Ha. Qolaversa, atmosfera zaharlanganidan so`ng, barcha mablag` shaharni saqlab qolishga ketdi. Laboratoriyani yopishdi.

ABROR.
Shahar ahvoli o`zga kelgandan so`ng esa atmosfera laboratoriyalari ochildi...

(o`ylanib)
Qatnashuvchilarga nima bo`ldi?

JONIL.
Men yashagan davrda noqonuniy qurolli guruhlar ko`payib ketgan edi. Ularga qarshi kurashish uchun bizni yonlashdi. Ko`plab harbiy otishmalarda qatnashdim.

(chuqur nafas olib)
Ba`zida... tinch aholini ham o`ldirishga to`g`ri keldi. Yuzlab tinch aholini. Bu guruhlar yo`qolgandan keyin esa, bu kichik urushlar unutildi, ular bilan birga biz ham.

ABROR.
Qanday qilib unutish mumkin?!

JONIL.
Deyarli barcha otishmalar shahar tashqarisida, kichik qishloqlarda sodir bo`lgan. Qolaversa, mening zamondoshlarim hozirgi vaqtgacha tirik qolmagan. Axir, odamlar hatto atmosfera zaharlanishidan oldingi vaqtlarni zo`rg`a eslashadi!

Abror peshonasiga bog`langan muzni ushlaganicha jim qoldi.

Pauza.
Bino tashqarisidagi bo`ronning notinch tovushi hamon eshitiladi. Bo`ron bino devorlarini qanday yemirsa, uning vahimali ovozi aqlning har bir asabini yemirayotgan edi.

JONIL.
Bunday bo`ronda biz tirik qoldik-ku. Balki shaharda ham kimdir tirik qolgandir?

ABROR.
Nima? Shaharning bo`roni bizgacha yetib borgani yo`q! Bu – u maxluqdan xabar. Bo`ron Shaharning shimoli-sharqida uyg`ongan va biz tomonga qarab kelyapti! Shimoliy va Markaziy distriktlar bilan aloqa butunlay uzilgan. Qolgan distriktlardan esa... birgina bo`ron haqida xabar.

***

Abror vahimada, eski kompyuterda kim bilandir aloqaga chiqishga urinardi. U butunlay aqldan ozgandek edi. Kimdandir havotirda edi.

ABROR.
(o`ziga)

La`nati... atmosferaning magnit maydoni tufayli aloqaga chiqa olmayapman. Qolaversa, tepa qatlamdagi bu plazma...

JONIL.
Bunday bo`ronda hamkasbing tirik qolganiga aminmisiz?

ABROR.
U tajribali olima. Bunday bo`ronlarda u ko`p bo`lgan. Lekin...

(Jonilga qarab)
Unga yordamimiz kerak. Agar u bilan aloqaga chiqa olsak.

Bor diqqati kompyuter ekranida edi. Abror ichidagi bo`rondek vahimani bosishga urinardi.

Birdan joyidan qo`zg`ab, chap tomondagi xonaga otildi. Ortidan Jonil ham bordi.
Xona har xil qurilmalarga to`lgan edi. Devorlarning bir qismiga aylanib ketgan temir javonlar eski qurilmalarga to`lib ketgan. O`rtadagi stolda katta qop turardi. Abror shu qopdan bir qurilmani oldi.
Qurilma – kulrang-moviy tusdagi kub edi. Chekkalarida qattiq temirdan, tomonlari birorta ham nur akslanmas edi.

ABROR.
Mana. Bu hali prototip-ku, lekin ishlay oladi. Buni qandaydir ma`noda “mayoq” desa bo`ladi. Lekin oddiy mayoqlardan ancha kuchliroq. Bino oldidagi minoraga joylasak bas.

JONIL.
Bunday bo`ronga bardosh bera olarmikan?

ABROR.
Bunga kelsak, men qo`limdan kelganini qilaman. Qolgani esa xudodan.

Bir lahzaga Abror nima sodir bo`lganini sezmadi. So`ng Jonilning qo`lida qurilmani ko`rdi.

ABROR.
Hoy!

Abror vahimaga to`lgan katta ko`zlari bilan Jonilga qarab bir qadam bosgan edi, Jonil darrov uning yelkasidan ushlab to`xtatdi. Bir muddat unga Abror g`azabli boqdi, lekin ichidagi hissiyot olovini o`chirishga urinardi.

JONIL.
Buni men qilaman. Bunday vahima bilan tashqariga chiqib bo`lmaydi, siz hamkasbingizga shu yerda keraksiz.

Kichik pauza.

ABROR.
Ha. Haqsiz... kechiring. O`zimni boshqara olmayapman. Undan... hamkasbimdan boshqa yaqinim yo`q.

JONIL.
Ismi nima?

ABROR.
Adisa.

JONIL.
U uchun o`zingizni asrang.

ABROR.
Ha.

***

Noma`lum ko`chada. Atrofdagi havoning har bir zarrasi notinch, maxluqona harakatda edi. Bu havo, qum va kul zarralari orasida, Abrorniki kabi harbiy kiyimga o`xshash, og`ir formada Jonil zo`rg`a qadam bosadi.
Uning ham o`ng yelkasida sharsimon aloqa qurilmasi o`rnatilgan. Undan va Jonilning yuzidagi shaffof kislorod niqobidan chiqayotgan sovuq nur to`g`ridagi bo`ron havosini yoritadi.
Bu havoning har bir zarrasi, go`yo, Jonilga qarshidek. Har bir zarra unga zarba berishga urinadi. Har bir zarra ustidagi kiyimda o`zidan yirtiq qoldiradi.
Tepada shu`lalar maxluqona chaqnar edi. Har gumburlashi bilan atrofni larzaga soladi.
Jonilning yelkasidagi qurilmadan Abrorning ovozi eshitildi.

ABROR.
Jonil, ahvol qanday.

JONIL.
Hozircha, jiddiy jaroxatlar yo`q, minoraga yaqin qoldim.

Jonil chap yelkasida, to`xtovsiz harakatlanayotgan kumush bo`ron ortida, xira-sira yorug`likni ko`rdi. Bu yorug`lik tepadagi dahshat bilan chaqnayotgan yog`dulardan-da yorug`roq edi, va u yog`dular kabi chaqnar edi.

Jonil qancha yurmasin, bu yog`du unga shuncha yaqinlashar edi. Va nihoyat, bo`ronli parda yo`qoldi, u chap tomonida katta oxiri yo`q plazma devorini ko`rdi. Xuddi, yerdagi bir chiziqdan olov osmongacha burkillayotgandek. Uning rangi esa bir moviy bir sarg`ish oq tusga kirar edi, hech bir olovga hos emas edi.

ABROR.
(qurilmadan)

Bu plazmali devormi?

JONIL.
Shunga o`xshaydi.

ABROR.
E xudo, pastki qatlam ham ionlasha boshlabdi-da! Tezroq Adisa bilan aloqaga kirish lozim!

***

Minora tepasida. Bir qancha yuz tonnalik temir qurilma tovush tezligida harakatlanayotgan havo, qum va changning ta`siri ostida tebranadi.
Minoraning eng tepa qavati polida Jonilning qonga belangan qo`li ko`rindi. So`ng Jonilning boshi ham ko`rindi. Uning niqobida allaqachon tirqishlar paydo bo`lgan edi. Yuzini yoritib turgan chiroqchalar esa pirillaydi.
Ust-boshi yirtilgan, qavatma-qavat mato parchalari qum zarralari ta`siri ostida formasidan uzilib ketadi. Yelkasidagi qurilma esa zo`rg`a ushlanib turibdi.

JONIL.
Abror, men minora tepasidaman!

Bo`ronning shovqini, “o`kirishi”dan Jonil hatto o`zining ovozini ham eshita olmas edi.

ABROR.
Yaxshi. Uni antenaga ulab yoqsangiz, bas.

Jonil bo`ron ta`siri ostida yiqilib tushmaslik uchun oldidagi temirlarni o`ng qo`li bilan qattiq ushlab oldi.

Qurilma uning kiyimiga qattiq qilib bog`langan edi, bu kul tusdagi kub bo`ron changida deyarli sezilmas edi.
To`g`risida, kumush tusdagi qum oqimi ortida katta antena soyasini sezib, Jonil unga asta-sekin yaqinlashdi. Oyoqlari ostidagi pol kuchli tebranar edi.
Antenaga yaqin kelganida, unga ulangan temir qutini ko`rdi, bor kuchi bilan ochdi.
Endi yonidagi temir ustunlarga tiranib, Jonil mayoqni ushlab turgan tugunlarni yecha boshladi. Ochiq qutidagi simlarni qo`lidagi bu sovuq kubga uladi, va antenaga yaxshilab o`rnatdi. Ikki soniya o`tishi bilan, Kubning qirralaridagi chiroqlar birinchi qizil rang bilan pirillab, so`ng oppoq nur bilan yonishdi.

JONIL.
Uladim.

ABROR.
Juda yaxshi... ha! Aloqa bor!

JONIL.
(yengillashib chuqur nafas oldi)

Ha... pastga tushyapman...

Jonil ortiga yurib, pastdagi narvonga o`ng oyog`ini qo`ya, tusha boshladi.

***

Bo`ron ichida. Birdan bu maxluqona harakatlanayotgan chang, havo Jonilni yutib yuborgandek edi. Go`yo, u nihoyat bu bo`ronning tubiga kirgandek.
Butun tanasiga urilib ketayotgan chang va qum zarralarini sezsa ham, atrof sukutdadek.
Jonil barchasini unutgandek edi. O`qdek urilayotgan zarralar, butun tanasini qamrab olgan og`riq... barchasiga o`rganib qolgandek edi. Ustidagi qavatma-qavat kiyim bo`ronga bo`ysunib yirtilib ketardi, parcha-parcha bo`lib yo`qolib ketaverar edi.
Qurilmadan kelayotgan Abrorning ovozi ham zo`rg`a eshitilar edi.

ABROR.
Jonil, tezda qayting! Bo`ron kuchaymoqda!

JONIL.
Men... bir joyga borishim kerak...

ABROR.
Nima? Yo`q! Tezda qayting!

Pauza. Bo`ronning zarralari ta`sirida, yelkasidagi qurilma butunlay ishdan chiqdi.

Tepadagi yog`dular ham tinchlangandek, bir oqimda harakatlanar edi. Bo`rondan, bu jim-jidlikdan ayol ovozi arvohdek, xira eshitildi.

AYOL OVOZI.

Hali ham tirikmisan?

JONIL.
Ha. Oldinga ketyapman.

AYOL OVOZI.

Nega qaytmaysan, o`zingni qiynayapsan?

JONIL.
O`zing ham bilasan.

AYOL OVOZI.

Bilaman. Biz buyirilgan vazifamizni bajarar edik, xolos.

JONIL.
Biz odam o`ldirganmiz, biz minglab oilalarni o`ldirdik, o`nlab qishloqlar, mahallalar. Barchasi murdalarga to`lgan!

AYOL OVOZI.

Biz askar edik. Taqdirimiz shu.

JONIL.
Bundan azob chekish ham – taqdirimiz.

Ustidagi formaning hali omon qolgan cho`ntaklarning biridan aloqa qurilmasining ovozi keladi. Jonil bunga e`tibor bermadi.

AYOL OVOZI.

Tirik qolish imkoning bor.

JONIL.
Senga “birga bo`lamiz” deb va`da bergan edim.

Tepadagi shu`lalar, yog`dular Jonilni qayoqqadir yo`naltirayotgandek. Ularning gumburlagan ovozi uning yuragiga dahshat solmay qo`ygan.

Jonilning har nafasi og`ir edi, unga ming og`riq berar edi. Butun tanasi uni bu hayotda qamal ushlab turgan edi.
Bir ahvoldagi kiyimining cho`ntagida aloqa qurilmasi hali yoniq edi. Qurilmadan yosh qizning mayin ovozi eshitildi.

ADISA.
Adisa Stratova aloqaga chiqadi, kimdir bormi?

ABROR.
Adisa! Nihoyat, tirikmisan! Men – Abror, aloqadaman. Laboratoriyadan gapiryapman! Seni mayoqdan ko`ryapman.

ADISA.
Abror, nihoyat! Yetib kelibsan-da.

ABROR.
Ha, bir odam bo`lmaganida yetib kelmas edim.

ADISA.
Qanday odam?

ABROR.
Kelganingda barchasini tushuntiraman.

***

Tashlandiq uyda. Beshinchi qavatdagi qorong`u, tashlandiq xonaning o`ng devori bo`rondan yo`q bo`lgan edi.
Bu katta tirqishdan, tashqarida, minglab tosh qoldiqlari, qum va chang zarralari, kumush havo katta tezlikda bir oqim bo`lib uchayotganini ko`rish mumkin. Butun xona bo`ylab yengil shabada shu tirqishga qarab esadi. Osmondagi yog`dularning xira, mayin nuri butun xonani yoritar edi.
Kiraverish tomondan og`ir qadam ovozlari keladi. Butun tanasi qon va yaraga belangan, ustidagi kiyimdan yirtiq ma`to qolgan Jonil kirib keldi. Boshidagi niqobni yechdi. Uzun sochlari-yu yuzini o`rab olgan soqol shabadaga bo`ysuna qimirlar edi.
Chuqur nafas olishi bilan, o`pkasi atrofning zaharli havosi bilan to`ldi. Jonil bundan bir yo`taldi, xolos. Uning shisha ko`zlari bor ma`no, mantiqni yo`qotib bo`lgan edi.
To`g`risidagi o`rindiqda Jonil ayolning murdasini ko`rdi. Ko`rinishidan Jonil bilan teng yoshda; uning sovugan yuzidan hech qanday azobsiz o`lganini bilsa bo`ladi. Ko`zlari yumilgan edi.
Murdaning oldida Jonil tiz cho`kib qoldi.
Pauza.

JONIL.
(murdaga)

Axiri tinchlik topipsan-da.

O`rindiqdagi murda allaqachon sovigan bo`lsa-da, Jonil ayol ovozini eshitishda davom etar edi.

AYOL OVOZI.

Sen ham tinchlik topasan, Jonil.

JONIL.
(ko`zidan yosh oqib)

Minglar qotili tinchlik topadimi?

AYOL OVOZI.

Afsuslangan har kim tinchlik topadi.

Pauza.
Tashqaridan dahshatli ovoz kela boshladi. Bo`ron yanada kuchaygan edi. Butun bino qo`zg`ala boshladi.

Jonil boshini egganicha karaxt o`tirar edi. Butun tanasi sovub bo`lgan. Lekin u nafas olishda davom etadi. Ko`zlari sekin harakatlanib, tashqaridagi bo`ronga boqdi.

JONIL.
Nihoyat...

Uning og`zi-burnidan so`ngi nafasi chiqdi.

Tashqaridagi kuchli, maxluqona bo`ron ta`sirida bino yemirila boshlagan edi. Binoning beshinchi qavatida, ikki murda jonsiz yotar edi.

EPILOG

AUDIOXABAR.
Stratova Adisa, Janubiy Distrikt markaziy laboratoriyasidan aloqaga chiqyapman. Biror tirik jon bormi?

XULOSA
Ushbu uch hikoyada men baddiy ijodning ikki shakli, epik va drama shakllarini birlashtirishga uringanman. Bu pyesa/hikoyalar sahnalashtirish uchun mo`ljallanmagan, ammo buning imkoni ham hisobga olingandir.

Birinchi hikoyada kvant fizikasi(fundamental zarralar haqida fan)dagi qonuniyatlarning katta jismlarda kuzatilishi imkoni va kvant fizikasining ko`p olamli talqini badiiy yo`l bilan o`rganilgan.
Ikkinchi hikoyada asosiy mavzu sifatida raqamli ong [sun`iy ong emas!] g`oyasi o`rganiladi. Raqamli ongning sun`iy ongdan farqli o`laroq, u ong tabiatining imitatsiyasi hisoblanmaydi va haqiqiy insonniki kabi ong bo`ladi. Hikoyada aynan shunday ongning tabiiy shakllanishi, bu uchun kerak muhitning yaratilishi va shu raqamli ongning qisqa muddatli hayotini ko`rsatishga uringanman.
Uchinchi hikoyada, asosan, ilmiy g`oyalar yordamchi vosita sifatida foydalaniladi, hamda unda dramaturgik g`oyalar asosiy o`rin egallaydi. Unda butkul hayotdan to`ygan, deyarli asr hayot kechirgan inson va har qanday kuchini yo`qotgan, mavjudligida hech qanday ma`ni qolmagan shaharning nobud bo`lishini tasvirlashga uringanman.
Umumiy olganda, shaharning nobud bo`lishi va bu jarayonning tabiiyligini, inson oldida tabiatning ustunligini butun trilogiya bo`ylab tasvirlashga urindim.

Foydalanilgan Adabiyotlar:

“Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan” ilmiy-populyar asari.
Wikipediya.org saytidan materiallar.
MUNDARIJA
Mavjud Bo’lmagan Urush……………………………………………….. 5
Raqamli Ong……………………………………………………………... 41
Marhumlar……………………………………………………………….. 73
Izoh (Xulosa).……………………………………………………………. 100
Foydalanilgan Adabiyotlar………………………………………………. 101

Meliboyev Elshodbek. 2022 – 2023

1¹ Asar davomida, tushunish oson bo`lishi uchun, shahar tumanlari distrikt deb ataladi.

2^ To`lqin funksiyasi – fundamental zarralarning asosiy xossalaridan biri. Unga ko`ra, barcha zarralar bir paytning o`zida barcha holatlarda bo`la oladilar. Qisqacha ma`lumot: “Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan”.: 34-bet.

3^ Kvant Mexanikasi – zamonaviy fizikaning asosiy yo`nalishlaridan biri. Hozirgacha mavjud bo`lgan olamni ta`riflovchi eng aniq nazariyalardan biri hisoblanadi. Q.m.: “Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan” [kitobning ba`ri].

4^ Kopengagen talqini – Kvant Mexanikasining ko`plab talqinlaridan biri. Asosiy va eng mashhur talqin hisoblanadi. Q.m.: “Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan”.: 77-bet.

5^ Mumtoz mexanika (yoki fizika) – katta jismlar, umuman, atrofimizda bizni o`rab turadigan tabiatni o`rganuvchi fizika bo`limi. Qisqacha ma`lumot: “Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan”.: 33-bet.

6^ Ko`polamli talqin – Kvant Mexanikasining talqinlaridan biri. Hozirda olimlar orasida katta qiziqish uyg`otgan va o`rganilmoqda. Q.m.: “Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan”.: 85-bet.

7^ Kvant – olamning fundamental zarralari. Qisqacha ma`lumot: “Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan”.: 13-bet.

8^ Superpozitsiya – to`lqin funksiyasining ikkinchi nomi. Q.m.: “Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan”.: 34-bet.

9^ Interferensiya – tabiat jismlarining o`zini to`lqin kabi tutishining oqibati. Q.m.: “Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan”.: 31-bet.

10^ Tunellanish hodisasi – fundamental zarralarning to`lqin funksiyasidan oqibat hodisa. Unga ko`ra, zarralar va materiya teleportatsiya xususiyatiga ega. Q.m.: “Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan”.: 73-bet.

11^ Kvant tizimlari – o`zaro ta`sirlashuvchi zarralardan tashkil topgan tizimlar. Bunga ko`ra, dunyodagi barcha jismlar, inson, sayora, va hatto butun dunyo bu – bitta yagona kvant tizimi. Q.m.: “Kvant nazariyalari uchun 3 daqiqadan”.: 89-bet.

12^ Xyu Everett – amerikalik fizik-olim. Ko`polamli talqin muallifi. Q.m.: en.wikipediya.org > Hugh Everett III

13^ Richard Feynman – amerikalik mashhur fizik olim. “Manxetten” loyihasida qatnashgan, Kvant Elektro-magnit Dinamikasi asoschilaridan biri. Q.m.: http://richardfeynman.com.

14^ Bu she`rda Yunon tarixidagi Qora davr nazarda tutiladi. Qora davr – miloddan avvalgi o`n ikkinchi asrdan to`qqizinchi asrgacha bo`lgan davr. Bu davrda deyarli barcha sivilatsiyalar qulagan, yozuvlar, madaniyat va ilm-fan deyarli yo`qolib ketgan. Bu davr bizga birgina Gomerning “Iliada” va “Odisseya” dostonlari orqali ma`lumdir. Q.m.: en.wikipediya.org > Greek Dark Ages;

15^ Ikar haqidagi yunon afsonasidan.

16^ Kvant Kompyuteri – kvant fizikasi orqali ishlaydigan qurilma. U eng kuchli kompyuterlardan ham o`ta tezroq va bir paytning o`zida minglab tahlillar o`tkaza oladi. Q.m.: “Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan”.: 99-bet.

17^ - 273^o C.

18^ Cogito, ergo sum – lotinchadan “Men fikrlayapman, demak borman”. Mashhur faylasuf-olim Rene Dekardning ong haqidagi gapi. Q.m.: en.wikipediya.org > Cogito, ergo sum .

19^ Regeneratsiya – tirik organizmlarning jarohatlangan organini tez qayta tiklay olish xususiyati. Q.m.: en.wikipediya.org > Regeneration

20^ Plazma – jismlar yoki gazning ionlashgan holati. Tabiatdagi jismlarning to`rtinchi agregat holati sanaladi. Q.m.: ru.wikipediya.org > Плазма .