«kichik biznes va xususiy tadbirkorlik» fanidan leksiyalar kursi

4.3. Moliyaviy tadbirkorlik
Tijorat banklari va fond birjalari moliyaviy tadbirkorlik uchun faoliyat
ko‘rsatuvchi maqom bo‘lib xizmat qiladi.
Tijorat banki – aksiyador turdagi moliyaviy-kredit muassasasi bo‘lib,
asosan pul omonatlarini (depozitlarni) qabul qiluvchi va mijoz ko‘rsatmasi bilan
boshqa hisob-kitob operatsiyalarni amalga oshiruvchi tijorat tashkilotlariga pulli
xizmat ko‘rsatadi. Tijorat banklarining daromad manbai depozit (jalb etilgan) va
ssuda mablag‘lari o‘rtasidagi farqlardan shakllanadi.

---

Tijorat banklari operatsiyalari passiv (mablag‘larni jalb etish), aktiv
(mablag‘larni joylashtirish), komission-vositachi (komission to‘lovlari bo‘lgan
mijozlarning topshiriqlarini bajarish) kabi uch guruhga bo‘linadi.
Tijorat banklari mablag‘larni katta muddatga olib, kichik muddatga qarzga
beradi. Bu banklar kreditorlarga oldindan belgilangan foizlarni to‘lash bilan
bog‘liq tijorat tavakkaliga mubtalo bo‘ladi. Shu sababli bank berilgan qarzlari
turli sabablarga ko‘ra o‘z vaqtida qaytmasligini hisobga olib, ma’lum pul
zaxirasiga ega bo‘lishi kerak.
Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasida bir qancha tijorat aksionerlik
banklari faoliyat ko‘rsatmoqda. Tijorat banklari milliy iqtisodiyotning turli soha va
tarmoqlari, korxona va tashkilotlari, xo‘jalik va tadbirkorlik sub’ektlarini
kreditlash, moliyalash va ularga hisob-kitob xizmati ko‘rsatishni amalga
oshiradi. Banklar faoliyati to‘la mustaqildir. O‘z resurslari yetmay qolganda ular
boshqa banklardan yoki Markaziy bankdan kredit olishlari mumkin.
Fond birjasi. Moliyaviy tadbirkorlikning elementlaridan yana biri fond
birjasidir. Kapitalning ko‘payishi, aktivlarning haqiqiy narxini aniqlashga
qaratilgan qimmatbaho qog‘ozlar bozoriga fond birjasi deyiladi. Fond birjasining
faoliyat tamoyili talab va taklifni tezkor tartiblashtirishdan iboratdir. Fond
birjalarida qimmatbaho qog‘ozlarning kopirovkasi o‘tkazi-ladi. Bunga muvofiq
birjaning kopirovka bo‘limi mutaxassislari birja orqali o‘tayotgan barcha
qimmatbaho qog‘ozlarning harid kursi va sotuv kurslarini muntazam ravishda
baholab boradilar. Joriy kurslar esa doimo chiroqli tabloda yozilib, maxsus
byo’lletenda chop etiladi. Joriy kurslarga binoan shu vaqt shu birjada ma’lum
aksiyalarni sotish yoki sotib olish narxlari aniqlanadi. Bu narxlar maxsus formula
yordamida chiqarilsa, ular birja faolligining indeksini aniqlash uchun asos bo‘ladi.
Birja faolligi iqtisodiyotda sodir bo‘layotgan ahvolni o‘ziga xos ravishda aks
ettiradi.

---

Shu bilan birga, davlat monopolistik kapitalizm sharoitida qimmatbaho
qog‘ozlar savdosida birja roli ancha pasaydi. Buning asosiy sababi kuchli kredit-
moliya institutlarining yuzaga kelishidadir. Ular qimmatbaho qog‘ozlar savdosini
birjalarsiz olib boradilar. Qimmatbaho qog‘ozlar savdosida birjalar roli tushib
ketganiga sabab, davlat obligatsiyalarining qimmatbaho qog‘ozlar umumiy
hajmidagi salmog‘i oshganligidadir.